๑๑๓๑. แคกสตัน, วิลเลียม  (พ.ศ.๑๙๖๔ - ๒๐๓๔)  เป็นบุคคลคนแรกที่ดำเนินกิจการพิมพ์ในอังกฤษ เมื่อปี พ.ศ.๒๐๑๙ ขณะนั้นมีเมืองต่าง ๆ ในยุโรปได้มีโรงพิมพ์ขึ้นก่อนแล้วถึง ๗๐ เมือง          หน้า ๓๘๘๓
            ๑๑๓๒. แคชเมียร์  ดู กัษมีระ (ลำดับที่ ๓๒๙)           หน้า ๓๘๘๓
            ๑๑๓๓. แคดเมียม  เป็นโลหะมักมีอยู่เป็นจำนวนน้อย ในสินแร่สังกะสี ส่วนมากเป็นผลพลอยได้ ในการถลุงโลหะสังกะสี จากสินแร่ของสังกะสี
                    แคดเมียม เป็นโลหะสีขาวคล้ายเงิน เป็นโลหะอ่อน ถ้าตั้งทิ้งไว้ในอากาศจะรวมกับออกซิเจนอย่างช้า ๆ ตรงผิว ๆ เปลี่ยนเป็นแคดเมียมออกไซด์ ประโยชน์ที่สำคัญของแคดเมียม ได้แก่ การอาบเหล็ก และเหล็กหล้าเพื่อกันสนิม          หน้า ๓๘๘๔
            ๑๑๓๔. แคทลิยา  ดู คัทลิยา (ลำดับที่ ๙๘๔)            หน้า ๓๘๘๕
            ๑๑๓๕. แคน  แคนในภาษาไทยภาคอีสาน หมายความได้หลายอย่างคือ
                            ๑. ชื่อต้นไม้ ตรงกับภาษาไทยภาคกลางว่า ตะเคียน
                            ๒. หมายความว่า ขาดเขิน ขาดแคลน
                            ๓. หมายความว่า ค่อยยังชั่ว หรือค่อยทุเลาเบาบางลง
                            ๔. เป็นชื่อของเครื่องดนตรีชนิดหนึ่ง ใช้เป่าเป็นเพลง ทำด้วยไม้ชนิดหนึ่งเรียกว่า ไม้คู่แคน เป็นตระกูลไม้ไผ่ เข้าใจว่าเป็นไม้ชนิดเดียวกันกับที่ ภาคกลางเรียกว่า ไม้ซาง
                        แคน ประกอบด้วย ไม้คู่แคน ไม้เต้าแคน หลาบโลหะ ขี้สูด (ชันนะรง)
                        ประเภทของแคน  เมื่อจัดเป็นประเภทตามจำนวนของไม้คู่แคน ที่ประกอบขึ้นเป็นแคน จะมีอยู่สี่ชนิด เรียกตามจำนวนลูกแคน คือ
                            แคนหก  ทำด้วยไม้ลูกแคนหกลำ ข้างละสามลำ แคนชนิดนี้สำหรับเด็กเป่าเล่น และใช้เป่าเพลงง่าย ๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเพลงตับเต่า
                            แคนเจ็ด  ทำด้วยไม้ลูกแคนเจ็ดคู่ คือ  ๑๔ ลำข้างละ ๗ ลำ ใช้ได้ทั้งเป็นแคนเดี่ยว และแคนวง
                            แคนแปด  ทำด้วยไม้ลูกแคนแปดคู่ คือ ๑๖ ลำ ข้างละ ๘ ลำ
                            แคนเก้า  ทำด้วยไม้ลูกแคนเก้าลูก คือ ๑๘ ลำ ข้างละ ๙ ลำ
                            แคนแปด  และแคนเก้า ใช้เป็นแคนเดี่ยว สำหรับเป่าประสานเสียงกับการขับร้อง ที่เรียกว่า "ลำ" เท่านั้น จะใช้เป็นแคนวงไม่ได้
                        วิธีเป่าแคนและชื่อเพลงแคน วิธีเป่าแคนใช้ริมฝีปากจดกับปากเต้า แล้วพ่นลมลงไปในรูเต้าแคน และใช้นิ้วมือปิดรูนับของลูกแคน เพื่อให้เกิดเสียงตามที่ต้องการ และเป่าให้เป็นเพลงต่าง ๆ เพลงหลักของแคนมีห้าเพลงคือ สุดคะแนน โป้ซ้าย ส้อยใหญ่ ส้อยน้อย ลายยาว ส่วนเพลงอื่น ๆ ก็แยกจากเพลงเหล่านี้           หน้า ๓๘๘๕
            ๑๑๓๖. แคนซัส  เป็นมลรัฐหนึ่งในประเทศสหรัฐอเมริกา จัดเป็นศูนย์กลางประเทศทางภูมิศาสตร์ ทางเหนือเป็นรัฐเนบราสกา ทางตะวันออกเป็นรัฐมิสซูรี ทางใต้เป็นรัฐโอกลาโฮมา และทางตะวันตกเป็นรัฐโคโลราโด เมืองหลวงคือ โตปิกา
                    ดินแดนรัฐแคนซัส มีพวกผิวขาวเข้ามาเป็นครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๐๘๔ เป็นนักสำรวจชาวสเปน ต่อมาในปี พ.ศ.๒๒๖๒  พ่อค้าฝรั่งเศสเข้ามาค้าขายขนสัตว์กับพวกอินเดียนแดง ฝรั่งเศสจึงถือว่าดินแดนนี้เป็นของตน ต่อมาในปี พ.ศ.๒๓๔๖ สหรัฐอเมริกาได้ครอบครองดินแดนนี้ และได้เป็นมลรัฐหนึ่ง เมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๔ นับเป็นรัฐที่ ๓๔          หน้า ๓๙๐๙
            ๑๑๓๗. แคนเตอร์เบอรี่  เป็นวิหารนครแห่งหนึ่ง และอาร์คบิชอฟ ในวิหารนครนี้เป็นผู้นำทางศาสนานิกาย เชิร์ต ออฟ อิงแลนด์ อันเป็นศาสนาประจำชาติของอังกฤษ
                    ที่แคนเตอร์เบอรี่ นี้ได้มีผู้คนมาตั้งถิ่นฐานอยู่แล้วหลายร้อยปีก่อนคริสตกาล เมื่อชาวโรมันเข้ามาก็ได้มาสร้างเมืองขึ้น เมื่อชาวโรมันละทิ้งหมู่เกาะบริเตนไปแล้ว ในพุทธศตวรรษที่ ๑ แคนเตอร์เบอรี่ก็กลายเป็นนครหลวงแห่งอาณาจักรเคนท์ไป นครนี้ได้เป็นฐานที่ตั้งของนักเผยแพร่ศาสนาชื่อ เซนต์ ออกัสติน เมื่อปี พ.ศ.๑๑๔๐ และได้สร้างวิหารแคนเตอร์เบอรี่ ขึ้น          หน้า ๓๙๑๑
            ๑๑๓๘. แคนนิง, ยอร์ช  (พ.ศ.๒๓๑๓ - ๒๓๗๐)  เป็นรัฐบุรุษอังกฤษ ชื่อเสียงของเขาส่วนใหญ่ขึ้นอยู่กับนโยบาย การต่างประเทศคือ นโยบายที่จะไม่เข้าไปแทรกแซงใคร          หน้า ๓๙๑๓
            ๑๑๓๙. แคนเบร์รา  เป็นเมืองหลวงของประเทศออสเตรเลีย ซึ่งตั้งอยู่ในแคพิทัล เทร์ริทอรี อันเป็นอาณาเขตที่แยกไว้เป็นพิเศษ อยู่ในรัฐนิวเซาท์เวลส์ เริ่มสร้างเมือง เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๖ ในขณะนั้นรัฐสภาของประเทศออสเตรเลีย ยังอยู่ที่เมืองเมลเบอร์น จนถึงปี พ.ศ.๒๔๗๐  นับแต่นั้นมาเจ้าหน้าที่ในหน่วยงานของรัฐ ก็ได้ย้ายเข้ามายังแคนเบร์รา          หน้า ๓๙๒๔
            ๑๑๔๐. แค้ม, น้ำหมึก - ปลา  อยู่ในวงศ์ตะเพียน เป็นปลามีเกล็ด ชอบอยู่ในลำธารน้ำใสเย็น ตามภูเขา หรือเนินสูง มีชุมมากในลุ่มแม่น้ำปิง และแม่น้ำโขง          หน้า ๓๙๒๖
            ๑๑๔๑. แครง - หอย  เป็นหอยสองกาบ ตัวป้อม เป็นอาหารสำคัญอย่างหนึ่งในภาคตะวันออก          หน้า ๓๙๒๘
            ๑๑๔๒. แคลคูลัส  เป็นวิชาที่คำนวณการเปลี่ยนแปลง หรือการเติบโตของขนาดต่าง ๆ ตลอดจนการเคลื่อนที่ของวัตถุนอกพิภพ เราสามารถนำมาประยุกต์ หาพื้นที่ส่วนโค้ง ซึ่ง อาร์คี มีดิส ได้แสดงวิธีหาไว้เมื่อพุทธศตวรรษที่สาม โดยการลากเส้นตรงหลาย ๆ เส้น ภายใต้เส้นโค้ง ทำให้รูปโค้งนั้นคล้ายกับว่า ประกอบด้วยรูปเหลี่ยมหลาย ๆ รูป
                            ดิฟเฟอเรนเชียล แคลคูลัส  ส่วนใหญ่หนักไปทางปัญหาเกี่ยวกับอัตราการเปลี่ยนแปลงของฟังก์ชัน โดยเทียบกับตัวแปรค่าของฟังก์ชันเอง ในด้านกลศาสตร์ก็ได้นำดิฟเฟอเรนเชียล มาใช้ในการศึกษาคำนวณ การเคลื่อนที่ของวัตถุอันเนื่องจากมีแรงมากระทำ เซอร์ไอแซค นิวตัน ได้เคยใช้วิชาแคลคูลัส พิสูจน์ว่า โลกได้รับแรงดึงดูดจากดวงอาทิตย์ จึงมีวิถีโคจรเป็นรูปวงรี
                            อินเตกัล แคลคูลัส  เป็นอีกแขนงหนึ่ง ซึ่งเป็นขบวนการตรงข้ามกับดิฟเฟอเรนเชียล แคลคูลัส เราสามารถนำมาประยุกต์หาพื้นที่ ซึ่งถูกล้อมรอบด้วยส่วนโค้งต่าง ๆ ตลอดจนหาปริมาตรของรูปต่าง ๆ ในสามมิติ
            ๑๑๔๓. แคสเปียน  เป็นชื่อทะเลสาบน้ำเค็มที่ใหญ่ที่สุดในโลก อยู่ระหว่างทวีปเอเชียกับทวีปยุโรป มีพื้นที่ ๔๒๔,๒๔๒ ตารางกิโลมตร ยาวประมาณ ๑,๒๐๐ กิโลเมตร กว้างตั้งแต่ ๒๐๐ - ๔๘๐ กิโลเมตร ส่วนลึกที่สุดประมาณ ๙๖๐ เมตร  น้ำในทะเลสาบ ไม่มีทางระบายไปสู่ทะเล หรือมหาสมุทรภายนอก ฉะนั้นน้ำจึงเค็มกว่าปกติ
            ๑๑๔๔. แค้หมู - ปลา  ดูกดหิน แขยงหิน - ปลา (อันดับที่ ๒๔)          หน้า ๓๙๓๑
            ๑๑๔๕. แคะ  เป็นชนชาวจีนพวกหนึ่ง ออกเสียงตามชาวแต้จิ๋ว เป็นคำเดียวกับแขกในภาษาไทย ซึ่งแปลว่าผู้มาแต่ที่อื่น คนบ้านอื่น พวกแคะมีภูมิลำเนาเดิมอยู่ในประเทศจีนตอนเหนือ ต่อมาเมื่อประมาณปี พ.ศ.๓๐๐ ในสมัยราชวงศ์จิ๋น แคะถูกจีนรบกวนฆ่าฟันเสียเป็นจำนวนมาก จึงอพยพหนีลงมาทางใต้ แต่ก็ถูกรุกรานอีกหลายคราว ในที่สุดหนีมาอยู่ตามไหล่เขาในมณฑลฟูเกียน (ฮกเกียน) และมณฑลอื่น ๆ อีกประปราย
                    หมอด๊อด ผู้แต่งหนังสือชนชาติไทย อ้างถ้อยคำของหมอกิบสันว่า ชาวแคะและชาวอื่น ๆ ที่อยู่ในดินแดนตอนใต้ของประเทศจีน ไม่ใช่เป็นจีนโดยเชื้อชาติ และเชื่อว่าพวกแคะคือพวกไทยนั่นเอง ยังมีเค้าเหลือให้เห็นอยู่คือ ภาษาพูด         หน้า ๓๙๓๑
            ๑๑๔๖. โคก - ปลา  เป็นปลาทะเล อยู่ในวงศ์ปลาหลังเขียว มีรูปร่างป้อม แบนข้างมาก กินเลนตามชายทะเล และปากแม่น้ำ ในประเทศไทยมีสองสกุล            หน้า ๓๙๓๒
            ๑๑๔๗. โค้ก  เป็นคำทับศัพท์อังกฤษ ใช้เรียกของแข็งชนิดหนึ่ง ซึ่งใช้เป็นตัวลดออกซิเจนในการถลุงเหล็ก เป็นเชื้อเพลิงในงานโลหะกรรมและในครัวเรือน ได้จากการกลั่นถ่านหิน หรืออบร้อนถ่านหิน โดยไม่ให้เกิดสันดาบสมบูรณ์          หน้า ๓๙๓๓
            ๑๑๔๘. โคกกระสุน  พรรณไม้ชนิดล้มลุก ค่อนข้างอวบน้ำชนิดหนึ่ง เป็นพรรณไม้ประจำเขตร้อน ทางซีกโลกด้านตะวันออก          หน้า ๓๙๓๘
            ๑๑๔๙. โคกกระออม  เป็นพรรณไม้เถา ค่อนข้างอวบน้ำ พบขึ้นทั่วไปในที่ชื้นเย็น          หน้า ๓๙๓๘
            ๑๑๕๐. โคกโพธิ  อำเภอขึ้น จ.ปัตตานี เมื่อแรกตั้งเป็นอำเภอ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๓ เรียกว่า อ.เมืองเก่า ขึ้นเมืองหนองจิก เมื่อยุบเมืองหนองจิกแล้วไปขึ้นอยู่กับ จ.ปัตตานี เปลี่ยนชื่อเป็น อ.มะกรูด เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๐ ย้ายที่ว่าการไปตั้งที่ ต.โคกโพธิ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๓ ถึงปี พ.ศ.๒๔๘๑ จึงได้เปลี่ยนชื่อเป็น อ.โคกโพธิ          หน้า ๓๙๔๐
            ๑๑๕๑. โคกสำโรง  อำเภอขึ้น จ.ลพบุรี เดิมเป็นเมืองเก่า มีนิยายเล่ากันมาว่า เดิมเป็นเมืองละครสำโรง ยังมีเนินดินและดูปรากฎว่าอยู่รอบ มีวัดเก่า ๆ ปรักหักพังเหลือแต่ซากกำแพงอยู่หลายแห่ง สันนิษฐานว่า เมื่อเมืองร้างแล้ว ตามเนินดินเหล่านั้นจะมีต้นสำโรงขึ้นอยู่มาก จึงเรียกว่า โคกสำโรง เดิมตั้งที่ว่าการที่ ต.พุคา อ.บ้านหมี่ แล้วย้ายจาก ต.พุคา ไปตั้งที่บ้านโคกสำโรงเรียกว่า อ.สระโบสถ์ ต่อมาจึงเปลี่ยนเป็น อ.โคกสำโรง          หน้า๓๙๔๑
            ๑๑๕๒. โคครา  เป็นชื่อแม่น้ำสายหนึ่งในอินเดียตอนเหนือยอดน้ำเกิดจากเทือกเขาหิมาลัยไหลผ่านประเทศเนปาล มาทางตะวันออกเฉียงใต้ มาบรรจบแม่น้ำคงคา           หน้า ๓๙๔๓
            ๑๑๕๓. โคคลาน - พรรณไม้  เป็นชื่อทางภาคกลาง ใช้เรียกพรรณไม้เถาอย่างน้อยสองชนิด          หน้า ๓๙๔๓
            ๑๑๕๔. โคเคน  เป็นอัลคาลอยด์อย่างหนึ่งของธรรมชาติ ที่เกิดอยู่ในใบของต้นไม้บางชนิด
                    โคเคน  ได้สกัดแยกออกจากใบโคคา ที่เกิดอยู่ในประเทศบราซิล ปัจจุบันส่วนใหญ่ของโคเคนแอลคาลอยด์ ได้จากใบของต้นโคคา ในประเทศอินโดนีเซีย
                    โคเคน  เป็นยาทำให้ชาเฉพาะแห่ง ชนิดแรกที่ค้นพบ เป็นยาเร่งระบบประสาทส่วนกลาง เป็นยาเสพติดให้โทษ          หน้า ๓๙๔๔
            ๑๑๕๕. โคจิน  เป็นชื่อเมืองทางชายฝั่งภาคตะวันตกเฉียงใต้ของอินเดีย ตั้งอยู่ริมฝั่งมะลาบาร์ ติดต่อกับทะเลอาหรับ ปัจจุบันอยู่ในเขตรัฐเกราลา
                    โคจิน  เป็นเมืองท่าสำคัญทางภาคใต้ของอินเดีย มาตั้งแต่สมัยโบราณใน ปี พ.ศ.๒๐๔๕ วาสโกดา กามา นักเดินเรือชาวโปร์ตุเกส ได้มาสร้างสถานีการค้าขึ้นที่เมืองนี้ ต่อมาอังกฤษและฮอลันดา เข้ามาครอบครองจนถึงปี พ.ศ.๒๓๓๗ อังกฤษจูงยึดเมืองนี้จากฮอลันดาตลอดมาจนอินเดียได้เอกราช          หน้า ๓๙๔๕
            ๑๑๕๖. โคจินจีน  ชื่ออาณาจักรในภาคใต้ของอินโดจีนฝรั่งเศสปัจจุบันเป็นประเทศเวียดนาม มีเมืองหลวงชื่อไซ่ง่อน มีอาณาเขตทิศตะวันออกเฉียงเหนือ จดอาณาจักรอันหนำ ทิศตะวันออกเฉียงใต้จดทะเลจีนใต้ ทิศตะวันตกเฉียงใต้จดอ่าวไทย ทิศตะวันตกเฉียงเหนือติดต่อกับกัมพูชา
                    อาณาจักรนี้แต่เดิมเป็นดินแดนที่แยกอยู่ใต้การปกครองของอาณาจักรเขมรและอาณาจักรจัมปา เมื่อพวกญวนมีจำนวนมากขึ้น ตั้งอาณาจักรอันหนำ และอาณาจักรตังเกี๋ยขึ้น ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ก็ได้แผ่อำนาจลงมาปราบปรามอาณาจักรจำปา และในที่สุดก็ได้ดินแดนโคจินจีนไปอยู่ในความครอบครองทั้งหมด ในตอนพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ต่อมาฝรั่งเศสได้ขยายอิทธิพลเข้ามาในอินโดจีน และยึดเมืองไซ่ง่อนได้ในปี พ.ศ.๒๔๐๒ และดินแดนโคจินจีนทั้งหมด ได้ตกเป็นของฝรั่งเศสใน ปี พ.ศ.๒๔๑๐ จนหลังสงครามโลกครั้งที่สองจึงได้รับเอกราช เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๗ ประกอบด้วยดินแดนที่เป็นอาณาจักรโคจินจีน กับส่วนหนึ่งของอาณาจักรอันหนำใต้เส้นขนานที่ ๑๘ องศาเหนือ ตั้งเป็นประเทศสาธารณรัฐเวียดนาม
            ๑๑๕๗. โคดม - พระ  พระพุทธเจ้าองค์หลังสุดในพระพุทธเจ้า ๒๕ พระองค์ ห้าองค์หลังเรียกเป็นเฉพาะว่าพระเจ้าห้าพระองค์
                    พระโคดมพุทธเจ้า มีพระนามเดิมว่า สิทธัตถะ เป็นเชื้อวงศ์สักยะ ในโคตรหรือสกุลโคดม เป็นชนในวรรณกษัตริย์อยู่ทางตอนเหนือของอินเดีย ขึ้นอยู่กับแคว้นโกศล เป็นโอรสพระเจ้าสุทโธทนะ แห่งเมืองกบิลพัสด์ และพระนางมหามายา ประสูติ ณ สวนลุมพินี ซึ่งอยู่ระหว่างเมืองกบิลพัสดุ์ และเมืองเทวทหะ
                    พระโพธิสัตว์ ทรงอภิเษกสมรสกับพระนางยโสธราพิมพา เมื่อพระชนมายุได้ ๑๖ พรรษา  เมื่อพระชนมายุได้ ๒๙ พรรษา ทรงมีพระโอรสชื่อพระราหุล ทรงรู้สึกเบื่อหน่ายในชีวิตแห่งโลกวิสัย จึงเสด็จออกมหาภิเนกกรมณ์ แล้วเสด็จไปยังเมืองราชคฤห์ ได้พบพระเจ้าพิมพิสาร และรับคำพระเจ้าพิมพิสารว่าถ้าทรงแสวงหาธรรมสำเร็จแล้ว จะเสด็จกลับมาเยี่ยมกรุงราชคฤห์ก่อนอื่น
                    ต่อมาพระโพธิสัตว์ได้ขอเข้าเป็นศิษย์ของอาฬารดาบส กาลามโคตร ได้ศึกษาและปฏิบัติตามลัทธิของอาฬารดาบสจบแล้วเห็นว่ายังไม่บรรลุธรรม จึงเสด็จไปศึกษาต่อในสำนักอุทกดาบส แต่ก็ยังไม่บรรลุธรรมได้ จึงเสด็จไปยังตำบลอุรุเวลาเสนานิคม ทรงบำเพ็ญทุกรกิริยา เป็นเวลานานถึงหกปี โดยมีภิกษุห้ารูปเรียกว่า ปัญจวัคคีย์ ติดตามเป็นศิษย์ เมื่อพระโพธิสัตว์เห็นว่าการบำเพ็ญทุกรกิริยาไม่เป็นทางให้ตรัสรู้ได้ จึงเลิกเสีย ทำให้ปัญจวัคคีย์ผิดหวัง จึงละทิ้งพระองค์พากันไปอยู่ที่อิสิปัตนะ
                    พระโพธิสัตว์ เสด็จไปที่โคนต้นโพธิ์ ประทับนั่งขัดสมาธิ ตั้งพระทัยแน่วแน่ว่าจะไม่เสด็จลุกจากอาสนะ จนกว่าจะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ทรงเข้าญาณสมาบัติอยู่ตลอดคืน ในยามแรกทรงบรรลุวิชชาที่หนึ่งคือ ทรงระลึกถึงพระชาติที่ล่วงมาแล้วเป็นอันมาก (ทำให้รู้ว่าสังสารวัฎคือ การเวียนว่ายตายเกิดนั้นมีจริง - เพิ่มเติม) ในยามกลางทรงบรรลุวิชชาที่สองทรงรู้ กำเนิดของสัตวว์โลกว่าเป็นไปตามกรรมที่สัตว์นั้นได้ทำไว้ (ทำให้รู้ว่าผลของกรรมนั้นมีจริง - เพิ่มเติม)  และในยามปลายทรงบรรลุวิชชาที่สามคือ การทำอาสวะให้หมดสิ้นไป (เห็นอริยสัจสี่ อันทำให้พ้นไปจากวัฎฎสงสาร - เพิ่มเติม) ได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ในคืนวันเพ็ญ เดือนหก หรือวันวิสาขบูชา
                    พระพุทธองค์ทรงพิจารณาเห็นว่า จะประทานพระปฐมเทศนา แก่ปัญจวัคคีย์ก่อน จึงได้เสด็จไปยังอิสิปัตนะ พบปัญจวัคคีย์แล้วตรัสเทศนาธัมมจักกัปปวัตตนสูตร แก่ปัญจวัคคีย์ ในวันเพ็ญเดือนแปด หรือวันอาสาฬหบูชา พระโกณทัญญะ (องค์หนึ่งในปัญจวัคคีย์) ได้ดวงตาเห็นธรรม และปัญจวัคคีย์ก็ได้รับบรรพชาอุปสมบท เป็นพระภิกษุ และต่อมาเมื่อพระพุทธองค์ทรงเทศนา อนัตตลักขณสูตร แก่พระภิกษุปัญจวัคคีย์แล้ว พระปัญจวัคคีย์ทั้งห้าองค์ ก็ได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์
                    วันรุ่งขึ้น พระพุทธองค์ทรงพบยสมาณพ ได้ตรัสเทศนาโปรด ยสมาณพ จนเลื่อมใสและต่อมาได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์ เศรษฐีบิดายสมาณพได้รับไตรสรณาคมน์ มารดาและภริยาพระยส ได้เป็นอุบาสิกา สองคนแรก สหายพระยส รวม ๕๔ คน ได้บรรพชาและอุปสมบทเป็นพระภิกษุ ต่อมาได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์ รวมพระอรหันต์นอกจากพระพุทธองค์มี ๖๐ องค์ พระพุทธองค์ตรัสให้พระอรหันต์ทั้ง ๖๐ องค์ แยกย้ายกันไปประกาศเผยแผ่พระธรรม (มีความตอนหนึ่งว่า "จรถ ภิกฺขเว จาริกํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺ ปาย เป ฯ"  พวกเธอจงเที่ยวจาริกเพื่อประโยชน์และความสุขแก่ชนหมู่มาก เพื่ออนุเคราะห์โลก - เพิ่มเติม)
                    เมื่อพระพุทธเจ้า จำพรรษาอยู่ ณ เมืองพาราณสี แล้ว เมื่อออกพรรษาได้ตรัสเทศนาโปรดภัททวัคคีย์ ๓๐ คน ประทานบรรพชาอุปสมบทให้ จากนั้นได้ทรงแสดงอิทธิปาฎิหาริย์ เพื่อโปรด กัสสปสามพี่น้อง ซึ่งเป็นพวกชฎิล ให้เลื่อมใส แล้วประทานบรพรชาอุปสมบทแก่กัสสปสามพี่น้อง พร้อมบริวารพันคน ท่านเหล่านั้นเมื่อได้สดับพระธรรมเทศนา อาทิตตปริยายสูตร แล้วก็บรรลุภูมิเป็นพระอรหันต์ จากนั้นพระพุทธองค์พร้อมด้วยพระสาวกเหล่านี้  เสด็จไปเยี่ยมกรุงราชคฤห์ พระเจ้าพิมพิสารถวายสวนเวฬุวัน พระพุทธองค์ประทับอยู่สองเดือน ได้พระอัครสาวก พระสารีบุตร และพระโมคคัลลานะ มาบรรพชาอุปสมบท จากการได้พบพระอัสสชิ (องค์ที่ห้าของปัญจวัคคีย์ ) และได้ฟังธรรมจากท่าน (มีความว่า เย ธมฺมา เหตุปภวา เตส ํ เหตุ ํ ตถาคโต เต สญฺจ โย นิโรโธ เอว ํ วาที มหาสมโณ ธรรมใดเกิดจากเหตุ พระตถาคตทรงแสดงเหตุแห่งธรรมเหล่านั้น และความดับของธรรมเหล่านั้น พระมหาสมณทรงสั่งสอนอย่างนี้ - เพิ่มเติม ) แล้วได้ดวงตาเห็นธรรม (มีความว่า ยงฺ กิญจิ สมุทฺยธมฺม ํ  สพฺพนฺต ํ นิโรธ ธมฺมนฺติ  สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งนั้นทั้งหมดมีความดับไปเป็นธรรมดา - เพิ่มเติม)
                    ในเดือนสี่ พระพุทธองค์พร้อมพระสาวก เสด็จเยี่ยมกรุงกบิลพัสดุ์ ประทับอยู่ที่สวนนิโครธาราม ทรงแสดงยมกปาฎิหาริย์ และตรัสเล่าเรื่อง เวสสันดรชาดก ประทานบรรพชาอุปสมบทแก่พระราหุล ได้มีพวกกษัตริย์สากิยะได้บรรพชาอุปสมบท ครอบครัวละคน แล้วเสด็จกลับกรุงราชคฤห์ ประทับอยู่ ณ สวนสีตวัน
                    ณ สวนสีตวัน เศรษฐีชื่อ สุทัต ซึ่งภายหลังได้ชื่อว่า อนาถบิณฑิกะ  ได้มาเฝ้าและมีความเลื่อมใสในพระพุทธองค์ อัญเชิญทูลเสด็จไปเยี่ยมเมืองสาวัตถี เมื่อพระพุทธองค์เสด็จไปถึงแล้ว อนาถบิณฑกะได้ถวายสวนเชตวัน สำหรับเป็นที่ประทับของพระพุทธเจ้าและพระสาวก ในช่วงเวลาตอนนี้ นางวิสาขา ได้สร้างวัดบุพพาราม ถวายพระพุทธองค์ ที่เมืองสาวัตถี
                        พรรษาที่สี่  พระพุทธเจ้าเสด็จประทับที่เวฬุวัน ณ ที่นี้ได้โปรดอุคเสนมาณพ
                        พุทธพรรษาที่ห้า  พระเจ้าสุทโธทนะ สิ้นพระชนม์ หลังจากที่ได้สำเร็จพระอรหันต์ภูมิแล้ว ในระยะเวลาตอนนี้กษัตริย์พวกสากิยะ และพวกโกลิยะ วิวาทกันเรื่องแย่งน้ำในแม่น้ำโรหินี พระพุทธองค์ทรงไกล่เกลี่ยให้ทั้งสองฝ่ายคืนดีกัน และประทับอยู่ที่นิโครธาราม ณ ที่นี้พระมหาปชาบดีโคตมี พร้อมกุลนารีในวงศ์สากิยะ ขออุปสมบท พระอานนท์ทูลอ้อนวอนแทนสตรีเหล่านั้น พระพุทธองค์จึงประทานพุทธานุญาต
                        พรรษาที่หก  พระพุทธเจ้าทรงแสดงยมกปาฎิหาริย์ อีกครั้งที่ใต้ต้นมะม่วงในเมืองสาวัตถี ก่อนหน้านี้พระพุทธองค์ทรงห้ามไม่ให้สาวกแสดงปาฎิหาริย์ และทรงจำพรรษาที่มังกุลบรรพต
                        พรรษาที่เจ็ด  พระพุทธองค์เสด็จไปสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ตรัสเทศนาพระอภิธรรม โปรดพระพุทธมารดา และทรงจำพรรษาอยู่บนนั้น พระสารีบุตรไปฟังอภิธรรมทุกวัน และจำได้หมด เมื่อออกพรรษาพระพุทธเจ้าเสด็จลงมาสู่โลกมนุษย์ ณ เมืองสังกัส ห่างจากเมืองสาวัตถี ๓๐ โยชน์  ในระหว่างเวลานี้ นางจิญจมาณวิกา ถูกชักชวนให้ใส่ร้ายพระพุทธองค์
                        พรรษาที่แปด  พระพุทธเจ้าประทับอยู่ในประเทศของพวกภัคคะ ที่ป่ามาสกลาวัน ใกล้สูงสุมารคีรี
                        พรรษาที่เก้า  พระพุทธเจ้าประทับอยู่ที่กรุงโกสัมพี ขณะเสด็จไปแคว้นกุรุ พราหมณ์ชื่อ คันทิยะ ได้ถวายธิดาชื่อ มาคันทิยา แต่พระพุทธเจ้าทรงปฎิเสธ ทำให้นางมาคันทิยา ผูกใจเจ็บต่อพระพุทธเจ้า
                        พรรษาที่สิบ  พระภิกษุสงฆ์ที่เมืองโกสัมพี เกิดความเข้าใจผิดกัน พระพุทธองค์ไม่ทรงสามารถระงับการวิวาทกันนี้ได้ จึงเสด็จไปประทับอยู่ในป่าลิไลยก์ มีช้างมาคอยปฎิบัติพระพุทธองค์ เมื่อทรงจำพรรษา ณ ที่นั้น แล้วจึงเสด็จกลับมาเมืองสาวัตถี ระหว่างทางพวกภิกษุที่เมืองโกสัมพี รู้สำนึกในความผิด จึงพากันมากราบทูลขอลุกะโทษ ความแตกร้าวก็หมดไป
                        พรรษาที่สิบเอ็ด  พระพุทธเจ้าเสด็จประทับอยู่บ้านพราหมณ์ชื่อ เอกมาลา และทรงโปรด กสิภาวัทวาชะ
                        พรรษาที่สิบสอง   เสด็จประทับที่เมืองเวรัญชา ทรงจำพรรษาที่เมืองนี้ ตามคำขอร้องของพราหมณ์เวรัญชะ
                        พรรษาที่สิบสาม  ทรงจำพรรษาที่เจลิกบรรพต  ซึ่งมีพระเมฆิยะ เป็นผู้ปฎิบัต พระพุทธองค์โดย
                        พรรษาที่สิบสี่  เสด็จประทับที่เมืองสาวัตถี ณ ที่นี่พระราหุลได้รับอุปสมบทเป็นพระภิกษุ
                        พรรษาที่สิบห้า   พระพุทธเจ้าเสด็จเยี่ยมเมืองกบิลพัสดุ์อีก ณ ที่นี้สุปพุทธะ พระบิดาของพระนางพิมพา เสพย์สุรามึนเมา ไม่ยอมให้พระพุทธเจ้าเสด็จผ่านถนน ล่วงต่อมาอีกเจ็ดวัน สุปพุทธะก็ถูกแผ่นดินสูบ
                        พรรษาที่สิบหก  พระพุทธเจ้าเสด็จประทับที่เมืองอาลวี ได้โปรดยักษ์ชื่อ อาลวถะ
                        พรรษาที่สิบเจ็ด  พระพุทธเจ้าเสด็จกลับไปเมืองสาวัตถี แล้วเสด็จกลับมาเมืองอาลวี โปรดชาวนาคนหนึ่งได้บรรลุโสดาบัน และทรงจำพรรษาที่กรุงราชคฤห์
                        พรรษาที่สิบแปด  พระพุทธเจ้าเสด็จจากเชตวัน มายังเมืองอาลวี โปรดบุตรสาวช่างทอผ้า ได้บรรลุโสดาบัน
                        พรรษาที่สิบเก้า   พระพุทธเจ้าประทับที่เขาอาลิกบรรพต
                        พรรษาที่ยี่สิบ  ทรงแสดงปาฎิหาริย์โปรดองคุลิมาล  จนสำเร็จเป็นพระอรหันต์ ในพรรษานี้เองพระอานนท์ ได้รับแต่งตั้งเป็นผู้ปฎิบัติใกล้ชิดพระพุทธเจ้า และได้ปฎิบัตินหน้าที่นี้ตลอดมา พระพุทธเจ้าทรงจำพรรษาาที่กรุงราชคฤห์
                        ในระยะ ๒๕ ปี หลัง ตามอรรถกถากล่าวว่า พระพุทธเจ้าเสด็จประทับอยู่ที่เมืองสาวัตถี ในพระเชตวันวิหารบ้าง ที่บุพพารามบ้าง เมื่อออกพรรษาพระพุทธเจ้าจะจาริกไปยังเมืองตำบลต่าง ๆ อยู่มากแห่ง
                        ในปีสุดท้ายเมื่อจะเสด็จดับขันธปรินิพพาน มีเรื่องพระเจ้าพิมพิสารสิ้นพระชนม์ก่อนพระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานได้แปดปี และในระยะเดียวกันนี้พระเทวทัตก็พยายามจะดำรงตำแหน่งประธานในคณะสงฆ์ แต่ไม่สำเร็จ จึงได้พยายามทำลายพระชนม์พระพุทธเจ้าหลายประการแต่ไม่เป็นผลสำเร็จ
                        พระพุทธเจ้าเสด็จออกจากเขาคิชฌกูฏ ใกล้เมืองราชคฤห์ ไปยังสวนอัมพลัฏฐิกา เสด็จต่อไปยังนาลันทา หมู่บ้านปาฏลิคาม ข้ามแม่น้ำคงคาไปยังหมู่บ้านโกฏิคาม ไปยังตำบลญาติกะ แล้วเสด็จไปเมืองเวสาลี ประทับอยู่ในสวนนางอัมพปาลี จากนั้นเสด็จต่อไปยังหมู่บ้านเพลุวะ ทรงจำพรรษา ณ ที่นี้และประชวรอย่างหนัก พระพุทธเจ้าได้ตรัสกับพระอานนท์ว่าการประกาศพระศาสนาของพระองค์จะสิ้นสุดลงแล้ว และเมื่อดับพระชนม์ชีพแล้ว ให้สงฆ์จงปกครองรักษากันเอง โดยยึดเอาพระธรรมเท่านั้นเป็นที่พึ่งต่อไป และได้ตรัสเทศนาเรื่องสติปัฏฐานสี่
                        รุ่งขึ้น พระพุทธองค์ได้เสด็จไปสู่หมู่บ้านภัณฑคาม  ณ ที่นี้ได้ตรัสเทศนาโปรดมหาชนด้วยเรื่องอริยธรรมสี่ ซึ่งเป็นเครื่องทำลายความเกิดใหม่ คือศีล สมาธิ ปัญญาและวิมุตติ จากนั้นเสด็จดำเนินผ่านหมู่บ้านหัตถคาม อัมพคาม และชัมพุคาม แล้วเสด็จประทับยังหมู่บ้านโภคนคร ณ อานันทเจดีย์ ตรัสเทศนาเรื่องมหาปเทสสี่อันเป็นทางที่กำหนดเรื่องหลักธรรมอันแท้จริงได้แน่แท้ จากนั้นได้เสด็จไปยังเมืองปาวา ประทับที่ป่ามะม่วง (อัมพวัน) ของนายจุนท์ช่างทอง นายจุนท์จัดภัตตาหารอันมีสูกรมัทวะรวมอยู่ด้วยถวายพระพุทธเจ้า เป็นภัตตาหารครั้งสุดท้าย แล้วก็เกิดอาพาธลงพระโลหิต จากนั้นได้เสด็จดำเนินไปยังเมืองกุสินารา ทรงข้ามแม่น้ำหิรัญวดีไปสู่ป่าอุปวัตนสาละ ทรงไสยาสน์ใต้ต้นสาละ
                        ฝ่ายกษัตริย์มัลละต่างพากันมาเฝ้าเพื่อถวายสักการะบูชา มีปริพาชกผู้หนึ่งชื่อ สุภัททะ เข้าไปเฝ้าพระพุทธองค์โปรดให้สุภัททะได้รับบรรพชาอุปสมบท และพระพุทธองค์ได้ตรัสแก่เหล่าพระภิกษุสงฆ์ว่า
                            ("หนฺททานิ ภิกฺเว อามนฺตยามิ โว วยธมฺมา สงฺขารา อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ" ฯลฯ
                        ดูกร ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้เราเตือนพวกเธอว่าสังขารทั้งหลายมีความเสื่อมไปเป็นธรรมดา พวกเธอจงยังความไม่ประมาทให้ถึงพร้อมเถิด
                        นี้เป็นพระวาจาครั้งสุดท้ายของพระพุทธเจ้า จากนั้นพระพุทธองค์ทรงเข้าฌานสมาบัติทบทวนกลับไปกลับมาโดยอนุโลม และปฏิโลม แล้วเสด็จดับขันธปรินิพพานในขณะที่ออกจากจตุตถฌาน - เพิ่มเติม)
                        รุ่งขึ้น พระอานนท์ได้แจ้งเรื่องแก่กษัตริย์พวกมัลละแห่งเมืองกุสินารา เพื่อถวายพระเพลิงพระบรมศพ โทณพราหมณ์ได้ให้คำแนะนำ ในการแบ่งพระสรีรธาตุ ออกเป็นแปดส่วนเท่ากัน กับผู้ที่อ้างสิทธิ์อันได้แก่ พระเจ้าอชาติศัตรู กษัตริย์พวกลิจฉวีแห่งเมืองเวสาลี กษัตริย์พวกสากิยะแห่งเมืองกบิลพัสดุ์ กษัตริย์พวกพุลีแห่งเมืองอัลกัปปะ กษัตริย์พวกโกลิยะแห่งเมืองรามนคร พราหมณ์แห่งแคว้นวันเวฐทีปะ และกษัตริย์พวกมัลละแห่งเมืองปาวา ส่วนโทณพราหมณ์ขอรับภาชนะที่ตรงพระสรีรธาตุเป็นของตน ส่วนกษัตริย์พวกโมริยะแห่งปีปผลิวัน มาทีหลังจึงได้แต่พระอังคารเท่านั้น
            ๑๑๕๘. โคดม ๒  เจ้ากรุงสาเกต ไม่มีโอรสธิดา เบื่อหน่ายในสมบัติ ออกบรรพชาเป็นฤษี ได้ทราบความจากนกกระจาบที่มาทำรังที่หนวดของท่าน ว่าตัวท่านมีบาปเนื่องจากไม่มีลูกไว้สืบวงศ์ พระฤษีจึงตั้งพิธีกุณฑ์ร่ายเวทเสกให้เกิดนางขึ้นมาให้ชื่อว่า กาลอัจนา แล้วสมสู่อยู่ด้วยนาง มีธิดาคนหนึ่งชื่อสวาหะ เมื่อฤษีไม่อยู่ พระอินทร์ลงมาทำชู้กับนางกาลอัจนาแล้วมีลูกชายสีกายเขียวเหมือนพ่อ ต่อมาพระอาทิตย์ได้ลงมาสมสู่กับนางกาลอัจนามีลูกชายสีกายแดงเหมือนพ่อ ฤษีก็สำคัญว่าเป็นลูก
ของตนทั้งสองคน ต่อมารู้ความลับจากนางสวาหะว่าลูกชายทั้งสองไม่ใช่ลูกของตน ฤษีทราบเรื่องก็โกรธเมียมาก จึงตั้งสัตยาธิษฐานว่า จะโยนเด็กทั้งสามลงกลางน้ำ ถ้าคนใดเป็นลูกให้ว่ายกลับมา ถ้ามิใช่ลูกให้กลายเป็นลิงป่าไป ปรากฏว่าลูกสาวว่ายกลับมาคนเดียว เมื่อกลับมาถึงกุฎีจึงสาปนางกาลอัจนาให้เป็นก้อนหิน นางกาลอัจนาก็สาปนางสวาหะให้ไปยืนตีนเดียวเหนี่ยวกินลมในป่าเชิงเขาจักรวาล ต่อเมื่อมีลูกเป็นพญาวานรศักดิ์สิทธิ์แล้วจึงพ้นสาป           หน้า ๓๙๘๕
            ๑๑๕๙. โคตมี  พระเถรีผู้เป็นอรหันต์ ได้รับยกย่องว่าเป็นเอตทัคคะคือ ยอดเยี่ยม ในทางรัตตัญญู นับเป็นพระเถรีผู้ใหญ่องค์ที่หนึ่งในจำนวนพระเถรีผู้ใหญ่ ๑๓ องค์
                    พระเถรีโคตมีมีนามเต็มว่ามหาปชาบดีโคตมี เป็นพระราชธิดาองค์ที่สองของพระเจ้าอัญชนะและพระนางยโสธรา เป็นพระกนิษฐภคินี ของพระนางสิริมหามายาพุทธมารดา เมื่อสิทธัตถะราชกุมารประสูติได้เจ็ดวัน พระนางสิริมหามายาเสด็จสวรรคต พระเจ้าสุทโธทนะ ได้ทรงยกขึ้นเป็นพระเทวีในพระองค์ และทรงมอบให้รับภาระเลี้ยงดูสิทธัตถกุมารต่อมา พระนางเองมีพระราชโอรสคือ นันทกุมาร และมีพระราชธิดาคือ รูปนันทา
                    พระนางมหาปชาบดียอมรับครุธรรมแปดประการ พระพุทธเจ้าจึงทรงอนุญาตให้บวช         หน้า ๓๙๘๖
            ๑๑๖๐. โคตร  คือผู้ที่มีเชื้อสายเผ่าพันธุ์หรือเหล่ากอเดียวกัน เรียกว่าอยู่ในวงศ์สกุลหรือโคตรเดียวกัน โคตรเป็นคำสันสกฤต เดิมหมายความว่าคอกวัว           หน้า ๓๙๙๐
            ๑๑๖๑. โคตรตะบอง  ในหนังสือคำให้การชาวกรุงเก่าเล่าเรื่องพระยาโคตรตะบองไว้ว่า มีกษัตริย์องค์หนึ่งเป็นเชื้อพระวงศ์ของพระลือ ครองเมืองนครสวรรค์บุรี ในครั้งนั้นมีพวกทำป่าไม้คนหนึ่งกินข้าวที่ตนหุงโดยใช้ไม้งิ้วดำท่อนหนึ่งคนข้าว เมื่อกินแล้วเกิดมีพละกำลังมากดังช้างสาร เกียรติศัพท์เล่าลือกันต่อ ๆ ไป  เมื่อกษัตริย์ผู้ครองนครสวรรคต เสนาอำมาตย์จึงเชิญบุรุษผู้นั้นขึ้นครองเมืองสืบแทนและได้พระนามว่าพระยาโคตรตะบอง ต่อมาเกิดแผ่นดินไหว โหรทำนายว่าผู้มีบุญ
มาเกิด พระยาโคตรตะบองเกรงว่าผู้นั้นจะมาชิงราชสมบัติ จึงให้จับหญิงมีครรภ์มาฆ่าเสียสิ้น มีผู้หนีรอดไปได้ แต่ถูกไฟลวกมือเท้าจนพิการเดินไม่ได้ นายป่าช้านำไปเลี้ยงไว้จนอายุได้ ๑๕ ปี ภายหลังเรียกว่า พระยาแกรก
                    ต่อมาวันหนึ่ง ผู้คนโจษขานกันว่าผู้มีบุญจะมา ผู้คนแตกตื่นไปดูกัน เด็กพิการก็ไปดูด้วย พระอินทร์ได้แปลงร่างมาพบเด็กนั้นเอาม้า อาหาร น้ำมันทา และเครื่องราชกกุธภัณฑ์มาให้ เมื่อเด็กพิการกินอาหารนั้นแล้วก็เกิดกำลังวังชา เอาน้ำมันทาตัวร่างกายก็หายพิการ เมื่อแต่งองค์ทรงเครื่อง ขี่ม้าเหาะไปเหนือนครสวรรค์บุรี พระยาโคตรตะบองเห็นก็ตกพระทัย เอาตะบองขว้างไปก็ไม่ถูก แต่กลับไปถูกช้างตายถึงล้านตัว จึงคิดหนีและตกลงใจว่าจะไปสร้างเมือง ณ ที่ช้างตายล้านตัว ครั้นแล้วพระยาโคตรตะบองก็ทิ้งเมืองไปสร้างเมืองล้านช้าง ซึ่งเรียกภายหลังว่านครศรีสัตนาคนหุต           หน้า ๓๙๙๒
            ๑๑๖๒. โคตรบูร  เป็นชื่อเมืองและอาณาจักรอยู่ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ปรากฏในกฎมณเฑียรบาลสมัยแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.๑๙๙๑ - ๒๐๓๑) ว่าเป็นเมืองท้าวพระยาประเทศราชในจำนวน ๒๐ เมืองที่ถวายราชบรรณาการดอกไม้เงินดอกไม้ทองแก่กรุงศรีอยุธยา
                    จากตำนานและพงศาวดารปรากฏว่าโคตรบูรได้ย้ายฐานที่ตั้งธานีอยู่ ๓ - ๔ คราวคือ
                        ครั้งที่หนึ่ง  ตั้งเมืองอยู่ที่ฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงบริเวณเมืองท่าแขกเก่าในประเทศลาวปัจจุบัน มีกษัตริย์ทรงพระนามว่า พระยาศรีโคตรบูรณ์ เมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว พระยานันทเสนผู้เป็นราชอนุชาได้ขึ้นครองราชย์ พระองค์ได้ร่วมสร้างพุทธเจดีย์เป็นที่บรรจุพระอุรังคธาตุของพระพุทธเจ้า
                        ครั้งที่สอง  หลังพระยานันทเสนสิ้นพระชนม์แล้ว นครโคตรบุรเกิดโรคระบาดใหญ่ ต้องย้ายข้ามแม่น้ำโขงมาสร้างเมืองใหม่ ที่ป่าไม้รวกทางฝั่งขวาแม่น้ำโขงเรียกชื่อว่า มรุกขนคร อนุชาของพระยานันทเสนได้ขึ้นครองราชย์ ทรงพระนามว่า พระยาสมิตตธรรมิกราช ในรัชกาลนี้มีแคว้นน้อยใหญ่มานอบน้อมเป็นเมืองขึ้นมากหลาย พระองค์ได้ร่วมสร้างเสริมพระอุรังคธาตุเจดีย์ให้สูงขึ้นกว่าเมื่อแรกสถาปนา ต่อมาได้ย้ายไปครองเมืองสาเกดนคร (เมืองร้อยเจ็ดประตูก็เรียก) ส่วนเมืองมรุกขนคร มีผู้ครองเมืองต่อมาอีกสามองค์ องค์สุดท้ายมีพระนามว่า พระยานิรุฏฐราช เป็นมิจฉาทิฐิ ไม่เลื่อมใสในพระบวรพุทธศาสนา เกิดอุทกภัยท่วมเมืองมรุกขนครถล่มกลายเป็นบึงร้างไป
                        ครั้งที่สาม  ปรากฎในพงศาวดารเมืองหลวงพระบางว่า เมื่อพระยาฟ้างุ้มได้ขึ้นครองราชย์ประเทศล้านช้าง ณ เมืองดงเชียงทอง (ประมาณปี พ.ศ.๑๘๘๔) แล้ว ได้ยกกองทัพมาปราบปรามหัวเมืองฝ่ายใต้เช่น เวียงจันทน์ เมืองไผ่หนาม เมืองห้วยหลวง เป็นต้น มีชื่อเมืองโคตรบุรหรือโคตรบองรวมอยู่ในกลุ่มหัวเมืองที่ถูกปราบปรามด้วย
                        เมื่อพระยาไชยเชษฐาธิราช ย้ายราชธานีจากเมืองดงเชียงทอง (หลวงพระบาง) ลงมาตั้งอยู่ที่เมืองเวียงจันทน์ ได้สร้างเจดีย์ไว้ที่เมืองโคตรบุรองค์หนึ่งเรียกพระธาตุศรีโคตรบุร ต่อมาพระยานครหลวงพิชิต ฯ ได้เป็นผู้ครองเมือง และทำการปฏิสังขรณ์พระอุรังคธาตุเจดีย์ เมื่อปี พ.ศ.๒๑๕๗ และปรากฎชื่อเมืองนครพนมขึ้นในปี พ.ศ.๒๑๙๗ พระอุรังคธาตุเจดีย์นั้นก็คือ พระธาตุพนม
                        อาณาจักรโคตรบูรโบราณ จะมีมาแต่สมัยใดไม่ทราบชัดเจน แต่ลวดลายในแผ่นอิฐยังมีลักษณะศิลปอมรวดีอย่างยิ่ง
                        ที่ตั้งของโคตรบุรในจดหมายเหตุจีน  สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงกล่าวไว้ในหนังสือ แสดงบรรยายพงศาวดารสยามว่า โคตรบุรหรือพนม เป็นอาณาจักรหนึ่ง ตั้งราชธานีอยู่ ณ เมืองนครพนม ประชาชนพลเมืองเป็นพวกลาวเดิม และคำ "พนม" มีเชิงอรรถอธิบายว่าจีนเรียก "ฟูนัน"
                        ในพงศาวดารสมัยราชวงศ์จิ้น (พ.ศ.๘๐๘ - ๙๖๒) กล่าวว่า ฟูนันเป็นอาณาจักรหนึ่ง ตั้งอยู่ที่อ่าวใหญ่แห่งหนึ่ง ไกลจากอาณาจักรจามปา ไปทางตะวันตกไม่น้อยกว่า ๓,๐๐๐ ลี้ และมีอาณาเขตกว้างกว่า ๓,๐๐๐ ลี้ แม่น้ำใหญ่ของอาณาจักรนี้ไหลมาจากทิศตะวันตกหรือทิศตะวันตกเฉียงเหนือไปลงทะเล
                        ต่อมาในสมัยราชวงศ์เหลียง (พ.ศ.๑๐๔๕ - ๑๐๘๘) กล่าวว่านครหลวงฟูนัน อยู่ห่างทะเล ๕๐๐ ลี้ เข้าไปในแม่น้ำใหญ่ไหลมาแต่ตะวันตก ต่อมาประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ฟูนันได้พ่ายแพ้แก่ประเทศราชของตนคือ เจนละ ต่อมาอีกประมาณ ๒ - ๓ ศตววรรษชื่อของฟูนันก็สูญหายไป
                        ฟูนันตามภูมิศาสตร์โบราณ  ตำนานอุรังคธาตุ กล่าวเนื้อความตอนหนึ่งว่า "สวนสุกขรนาคหัตถีนั้นอยู่ที่เวินหลอด (บริเวณที่ตั้งธาตุโพนแพง อ.โพนพิสัย จ.หนองคาย) พวกนาคที่กลัวผียิ่งกว่านาคทั้งหลายเหล่านั้นพากันไปสู่ที่อยู่ธนะมูลนาคใต้คอยกัปบนคีรีคือ ภูกำพร้า ซึ่งเป็นที่ประดิษฐานพระธาตุพนมทุกวันนี้ หนีไปจนถึงน้ำสมุทร แต่นั้นไปเรียกน้ำลี่ผี"
                        เมื่อกำหนดว่าฝั่งทะเลอยู่แถวลี่ผีหรือดอนโขง ระยะ ๕๐๐ ลี้ (๑๖๐ กม.) ตามหมายเหตุจีนขึ้นไปตามน้ำโขงจะไปถึงปากน้ำมูลที่ อ.พิบูลมังสาหาร ณ จุดนี้จะพบแม่น้ำใหญ่ซึ่งเป็นลำน้ำร่วมสองสายคือแม่น้ำมูลกับแม่น้ำชี ในพงศาวดารจีนกล่าวว่าฟูนันอยู่ห่างจามปามาทางทิศตะวันตก ๓,๐๐๐ ลี้ (๙๖๐ กม.) อาณาจักรจามปา ตอนนั้นมีนครหลวงอยู่แถวเมืองดองหอย (กวางบิน) หรือเมืองเว้ (หื่อเทียน) พบเส้นทางสายหนึ่งจากเมืองเว้ถึงเมืองร้อยเอ็ด มีระยะ ๙๕๐ - ๙๖๐ กม. ฉะนั้นเมืองโบราณร้างแห่งใดแห่งหนึ่งใกล้ ๆ เมืองร้อยเอ็ดปัจจุบัน เช่นที่ตำบลดงข้าวสาร อาจจะเป็นราชธานีของอาณาจักรโครบุรหรือฟูนัน
                        ที่ตั้งของโคตรบุรในจดหมายเหตุกรีก  จดหมายเหตุภูมิศาสตร์ฉบับหนึ่งอายุประมาณปี พ.ศ.๖๕๐ - ๗๕๐ คือจดหมายเหตุปโตเลอมี ชาวเมืองอเล็กซานเดรีย กล่าวถึงดินแดนแคว้นหนึ่ง มีอาณาเขตตั้งแต่ราวอ่าวไทย เหยียดตรงไปทางทิศตะวันออกถึงประเทศเขมร และปากแม่น้ำโขงที่เมืองไซ่ง่อน กับภูมิภาคทางเหนือขึ้นไป ดินแดนนี้เรียกว่าเลสไท เลสไทกับฟูนัน หรือโคตรบูร เป็นอาณาจักรในรุ่นราวคราวเดียวกัน และมีอาณาเขตทับรอยกัน
                        วัฒนธรรมและศาสนาในโคตรบูร  จดหมายเหตุจีนเล่าว่า มีเงิน ทองคำ และแพร เป็นสินค้า ชนชั้นสูงมีเครื่องนุ่งห่ม ทอด้วยไหมยกเงินยกทอง คนจนมีผ้านุ่ง พวกผู้หญิงใช้ผ้าคลุมศีรษะ ภาชนะต่าง ๆ ทำด้วยเงิน กษัตริย์ประทับอยู่ในพลับพลาหลายชั้น มีเสาระเนียดกั้นล้อม  บ้านเรือนอยู่ยกสูงจากพื้นดิน กษัตริย์ทรงใช้ช้างเป็นพาหนะ เรือสำหรับใช้ ยาว ๘๐ - ๙๐ ฟุต กว้าง ๖ - ๗ ฟุต หัวท้ายเรือทำรูปหัวและหางปลา
                        ประชาชนนับถือเทวะ รูปเทวะเหล่านั้นหล่อสร้างด้วยสำริด มีสองหน้าสี่มือบ้าง มีสี่หน้าแปดมือบ้าง ในมือถือวัตถุต่าง ๆ           หน้า ๓๙๙๔
            ๑๑๖๓. โคตาน  เป็นชื่อเมืองอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของแคว้นซินเกียงในประเทศจีน เมืองนี้มีความสำคัญในสมัยโบราณ โดยที่ตั้งอยู่ในเส้นทางค้าไหม ที่เชื่อมจีนกับยุโรป ผ่านตอนกลางของทวีปเอเซีย มาร์โคโปโล เคยเดินทางมาที่เมืองนี้เมื่อประมาณปี พ.ศ.๑๘๑๘ จีนเรียกเมืองนี้ว่าโฮเตียน          หน้า ๔๐๐๗
            ๑๑๖๔. โคทาวารี  เป็นแม่น้ำสำคัญของอินเดียสายหนึ่ง ยอดน้ำเกิดจากเขาพรหมคีรี ไหลผ่านแดนทักขินาบท (เดกคาน) จากตะวันตกมาตะวันออก ลงสู่ทะเลในอ่าวเบงกอล ยาวประมาณ ๑,๔๔๐ กม. แม่น้ำสายนี้เป็นแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์ทางศาสนาฮินดูสายหนึ่ง           หน้า ๔๐๐๘
            ๑๑๖๕. โคนันทวิศาล  เรื่องโคนันทวิศาล เป็นเรื่องดึกดำบรรพ์ น่าจะมีมาก่อนสมัยพุทธกาล ปรากฎในคัมภีร์ในพุทธศาสนาหลายคัมภีร์ แห่งหนึ่งมาในนิทานอิสป มีเค้าเรื่องอย่างเดียวกัน
                    ในอรรถกถาชาดกอ้างว่า พระพุทธเจ้าทรงยกเรื่องนี้มาตรัสในที่ประชุมภิกษุบริษัทจบลงแล้ว จึงตรัสเตือนภิกษุทั้งหลายว่า ควรพดูแต่คำที่นุ่มนวลเท่านั้น ไม่ว่าเวลาใด ๆ ไม่ควรพูดคำที่ไม่นุ่มนวลเลย           หน้า ๔๐๐๙
            ๑๑๖๖. โคบัลต์  เป็นธาตุมีน้ำหนักอะตอม ๕๘.๙๔ โคบัลต์เป็นธาตุที่มนุษย์รู้จักใช้สินแร่ของมัน ในการผสมทำเครื่องเคลือบดินเผา และอุตสาหกรรมแก้วมาหลายพันปีแล้ว
                    โคบัลต์ เป็นโลหะที่มีสีเหมือนเหล็กกล้า แต่มีสีเหลือบแดง ๆ เป็นโลหะที่แม่เหล็กดูดติดอย่างดี เป็นโลหะที่ทนทานต่ออากาศและด่าง  แต่ละลายได้ดีในกรดดินประสิว ละลายได้ช้า ๆ ในกรดเกลือและกรดกำมะถัน
                    ประโยชน์ของโคบัลต์ที่สำคัญที่สุดคือในโลหะวิทยาคือใช้ในการโลหะผสม สำหรับทำเครื่องตัดโลหะอื่น ๆ ด้วยความเร็วสูง นอกจากนี้ยังมีที่ใช้ในการทำสีน้ำเงินของแก้ว และเครื่องเคลือบดินเผาต่าง ๆ ด้วย           หน้า ๔๐๑๓
            ๑๑๖๗. โคบุตร  ๑. เป็นชื่อหนังสือที่แต่งเป็นกลอนแปด นับถือกันว่าเป็นวรรณคดี แต่งได้อรรถรสดี
                            ๒. เป็นลูกพระอาทิตย์กับนางฟ้าในเรื่องโคบุตร            หน้า ๔๐๑๗
            ๑๑๖๘. โคบูร์ก  เป็นเมืองในแคว้นบาวาเรีย ประเทศเยอรมัน เป็นเมืองชุมทางรถไฟ และเมืองอุตสาหกรรม ในทางประวัติศาสตร์ เป็นเมืองที่ตั้งขึ้นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๗ มีปราสาทและป้อมปราการเก่า ๆ ที่สร้างขึ้นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๒๐
            ๑๑๖๙. โคปุระ  ซุ้มประตูเมืองหรือประตูใหญ่ของเทวาลัย ทางอินเดียตอนใต้เรียกโคปุรัม           หน้า ๔๐๑๘
            ๑๑๗๐. โคเป็นเฮเกน  เป็นเมืองหลวงของประเทศเดนมาร์ก ตั้งอยู่บนชายฝั่งตะวันออกของเกาะซีแลนด์ ติดกับช่องแคบเออเรซัน เป็นเมืองใหญ่ที่สุดของเดนมาร์ก รวมทั้งเป็นศูนย์กลางการค้าอุตสาหกรรม และการคมนาคมขนส่ง ตั้งอยู่ในทำเลที่เหมาะสมควบคุมเส้นทางเดินเรือติดต่อระหว่างทะเลบอลติกกับทะเลเหนือ จึงกลายเป็นเมืองท่า ที่มีความสำคัญมากในยุโรปภาคเหนือ
                    เมืองโคเป็นเฮเกน ตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๑๙๘๗ นับว่าเป็นเมืองที่งดงามมากเมืองหนึ่งของยุโรป
            ๑๑๗๑. โคเปอร์นิคัส, นิโคลัส (พ.ศ.๒๐๑๖ - ๒๐๘๖) เป็นนักดาราศาสตร์คนสำคัญของโลก ผู้ได้เปลี่ยนแปลงทรรศนะสำคัญทางดาราศาสตร์ จากแนวความคิดของกรีกมาเป็นดาราศาสตร์ปัจจุบัน
                    โคเปอร์นิคัส เป็นชาวโปแลนด์ ได้ศึกษาวิชาศาสนศาสตร์ ดาราศาตร์ คำนวณ ปรัชญา กฎหมาย แพทยศาสตร์ และอื่น ๆ นับว่าเป็นผู้รอบรู้คนหนึ่งในยุคนั้น
                    ข้อสรุปของทฤษฎีเกี่ยวกับระบบสุริยะ ซึ่งโคเปอร์นิคัสให้ไว้คือ
                        ๑. โลกเป็นทรงกลม หมุนรอบแกนซึ่งผ่านขั้วเหนือและใต้ ด้วยอัตราวันละหนึ่งรอบ
                        ๒. โลกโคจรไปรอบดวงอาทิตย์ โดยวงโคจรเป็นวงกลมในอัตราปีละหนึ่งรอบ ดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลางของเอกภพ และเป็นสิ่งที่อยู่นิ่ง โลกเป็นบริวารดวงหนึ่งของดวงอาทิตย์ เช่นเดียวกับดาวเคราะห์อีกห้าดวง ซึ่งมองเห็นด้วยตาเปล่า และเป็นที่รู้จักกันนดีตั้งแต่สมัยกรีก
                        ๓. การที่ดาวเคราะห์ปรากฎแนวโคจรบนท้องฟ้าเป็นวงห่วงนั้น เป็นผลจากการเคลื่อนที่ของโลกไปรอบดวงอาทิตย์ รวมกับการโคจรของดาวเคราะห์นั้น ๆ ไปรอบดวงอาทิตย์ด้วย           หน้า ๔๐๒๐
            ๑๑๗๒. โคมลอย  เป็นชื่อเครื่องตามไฟชนิดหนึ่งที่จุดแล้วปล่อยให้ลอยไปในอากาศ การจุดโคมลอยเป็นการเล่นไฟชนิดหนึ่งของชาวไทยในสมัยก่อน           หน้า ๔๐๒๓
            ๑๑๗๓. โคมีเนียส, จอฮันน์ เอมอส  (พ.ศ.๒๑๓๓ - ๒๒๑๓)  เกิดในแคว้นมอราเวีย ซึ่งปัจจุบันเป็นภาคหนึ่งของประเทศเชโกสโลวาเกีย ต่อมาได้เป็นพระราชคณะมอราเวีย ได้อุทิศเวลาเพื่อส่งเสริม แพร่วิชาความรู้ และคริสศาสนาแก่คนทั่วไป เขาเป็นผู้เสนอความเห็นใหม่หลายข้อในการศึกษา เช่น แต่งหนังสือสอนภาษาลาตินชุดหนึ่ง และหนังสือการสอนที่ยิ่งใหญ่           หน้า ๔๐๒๔
            ๑๑๗๔. โคร่ง - เสือ  บางครั้งเรียกว่า เสือลายพาดกลอน หรือเสือใหญ่ เป็นเสือที่มีขนาดใหญ่ที่สุด ในบรรดาเสือทั้งหลายในประเทศไทย
                            เสือโคร่งขาว  พบในอินเดียมากกว่าที่อื่น
                            เสือโคร่งดำ  มีพบเห็นไม่มาก ยังไม่เคยมีหนังเสือโคร่งดำ ในพิพิธภัณฑ์ใดเลย
                            เสือโคร่งเป็นสัตว์ที่มีอยู่ในทวีปเอเชีย แยกออกเป็นชนิดย่อยได้ ๙ ชนิดย่อย           หน้า ๔๐๒๘
            ๑๑๗๕. โครแมนยอง  นับเนื่องอยู่ในพวกเดียวกับมนุษย์ปัจจุบันเหมือนกัน เพราะมีรูปพรรณสัณฐานคล้ายกันมาก เป็นมนุษย์อยู่ในสมัยหินเก่าโบราณคันบน เป็นสมัยที่เข้าใจกันว่าเกาะอังกฤษยังมีผืนแผ่นดิน ติดอยู่กับแผ่นดินใหญ่ของยุโรป ทะเลบอลติกยังเป็นทะเลน้ำจืดใหญ่ ทวีปยุโรปและทวีปอัฟริกาติดต่อกันทางพื้นดิน ที่ทอดข้ามทะเลเมดิเตอร์เรเนียน เป็นสมัยที่ผืนน้ำแข็งผืนสุดท้ายเกือบจะสิ้นสุด อากาศคลายความหนาวลง
                    ขณะนี้ถือว่ามนุษย์พวกโครแมนยองได้เข้ามาแทนที่ พวกนีแอนเดอร์ธัลและทำให้พวกหลังนี้สูญพันธุ์ไปจากโลก            หน้า ๔๐๓๘
            ๑๑๗๖. โครเอเชีย  เป็นสาธารณรัฐหนึ่งในจำนวนหกสาธารณรัฐ ที่ประกอบขึ้นเป็นประเทศยูโกสลาเวีย ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศ เมืองหลวงชื่อ ซาเกรบ ทางด้านตะวันตกอยู่ติดต่อกับทะเลอาเดรียติก มีชายฝั่งเว้าแหว่งมาก และเต็มไปด้วยหมู่เกาะมากมาย
                    เดิมที่เดียวโครเอเชีย เป็นดินแดนส่วนหนึ่งของอาณาจักรโรมัน ต่อมาในพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ได้มีชาวโครตส์ ซึ่งเป็นบรรพบุรุษของพลเมืองปัจจุบัน เข้ามาตั้งหลักแหล่งอยู่ จนกระทั่งตั้งเป็นอาณาจักรอิสระขึ้น ในพุทธศตวรรษที่ ๑๕ ขยายอาณาเขตไปปกครองดินแดนใกล้เคียง หลังจากนั้นต้องตกไปอยู่ใต้อำนาจของประเทศอื่น เช่น ฮังการี และตุรกี จนถึงปี พ.ศ.๒๔๖๑ จึงรวมเข้ากับยูโกสลาเวีย ที่ตั้งขึ้นเป็นประเทศใหม่           หน้า ๔๐๔๓
            ๑๑๗๗. โครักขปุระ  เป็นเมืองหนึ่งในมัธยมประเทศ อยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ของเมืองพาราณสี ทางเหนือจดประเทศเนปาล เป็นต้น ทางถนนรถยนต์ไปสู่เมืองกุสินารา ชาวฮินดูที่มาอยู่ในประเทศไทย โดยเฉพาะผู้มีอาชีพเป็นคนเฝ้ายาม ขายนมวัว ส่วนใหญ่เป็นชาวเมืองนี้           หน้า ๔๐๔๕
            ๑๑๗๘. โคราช  ๑. เป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกจังหวัดนครราชสีมา ชื่อนครราชสีมานั้นรวมมาจากชื่อเมืองเก่า สมัยขอมสองเมือง ซึ่งอยู่ในเขตอำเภอสูงเนิน เรียกว่า เมืองโคราช ตั้งอยู่ทางฝั่งเหนือลำตะคองเมืองหนึ่ง (บัดนี้เป็นเมืองร้าง)  อีกเมืองหนึ่งเรียกว่า เมืองเสมา (บัดนี้เป็นเมืองร้าง)
                    ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ ฯ ได้ทรงสร้างเมืองสำคัญใกล้ชายแดนเป็นป้อมปราการ สำหรับป้องกันพระราชอาณาเขตหลายเมือง ในครั้งนั้นให้ย้ายเมืองโคราชจากเมืองเดิม ซึ่งอยู่ชายดงไปสร้างเป็นป้อมปราการขึ้นใหม่ ในที่เมืองปัจจุบัน และได้เอานามเมืองเก่าทั้งสองมารวมกัน ผูกเป็นนามเมืองใหม่ว่า นครราชสีมา
                    ๒. เป็นเชื่อเพลงอย่างหนึ่งที่แต่งและร้อง เป็นทำนองกลอนของชาวโคราช           หน้า ๔๐๔๕
            ๑๑๗๙. โครำ หรือเลียงผา  เป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยน้ำนมที่มีลักษณะคล้ายกับแพะ ทั้งตัวผู้ตัวเมียมีเขากลม ตั้งตรงไปข้างบน ตรงปลายแหลมโค้งไปข้างหลังเล็กน้อย บนสันคอมีขนแผงยาว ชอบอยู่ตามเขาหิน ตั้งแต่เขาเตี้ย ๆ ไปจนถึงยอดเขาสูง           หน้า ๔๐๕๑
            ๑๑๘๐. โคล  เป็นชนชาติชาวชาวเขา จำพวกหนึ่งในประเทศอินเดียตอนกลาง อยู่ทางตะวันตกและตะวันตกเฉียงใต้ ของแคว้นเบงกอล เป็นพวกที่มีความเจริญล้าหลังที่สุด ในบรรดาชนชาวต่าง ๆ ของอินเดีย ภาษาที่ใช้พูดเรียกว่า โคลาเรียน อันมีรูปภาษาใกล้ไปทางภาษาตระกูลมอญ - เขมร           หน้า ๔๐๕๕
            ๑๑๘๑. โคลง  คือ กลอนมีเอก โท ตามข้อบังคับ มีข้อสังเกตว่าโคลงโบราณแต่งก่อนโคลงที่มีเอกโทตามข้อบังคับ เพราะข้อบังคับมีขึ้นในชั้นหลัง กาพยสารวิลาสินี คือ ตำราแต่งกลอนในภาษาบาลี อาจจะแปลถอดรูปกาพย์ มาเป็นโคลงโบราณก็ได้ โคลงโบราณซึ่งถอดแบบมาจากกาพยสารวิลาสินี เป็นต้นตอของพวกโคลงสี่ ทั้งดั้นและสุภาพ
                        โคลงสี่สุภาพ  บทหนึ่งมีสี่บาท บาทที่ ๑ ที่ ๒ ที่๓ มี ๗ คำ บาทที่ ๔ มี ๙ คำ  เขียนบาทละสองวรรค วรรคหน้า ๕ คำ วรรคหลัง ๒ คำ ทั้งสามบาท  ส่วนบาทที่ ๔ เขียนวรรคหน้า ๕ คำ วรรคหลัง ๔ คำ แต่บาทที่ ๑ และที่ ๓ ให้เติมสร้อยที่ท้าย วรรคหลังได้อีก ๒ คำ รวมทั้งหมดมี ๓๐ คำ เป็นเสียงสุภาพ ๑๙ คำ เสียงเอก ๗ คำ เสียงโท ๔ คำ
                        โคลงกลบท  แต่งผิดกับโคลงธรรมดา ที่บังคับให้ใช้คำซ้ำ หรืออักษรซ้ำในบาท หรือคาบบาทกันได้บ้าง แต่บางบทเป็นกล ต้องถอดออกอ่านจึงได้ความ โคลงแบบนี้มักเรียกกันเป็นสามัญว่า กลบท หรือกลอักษร มีอยู่หลายอย่างต่างกลกลอน โคลงกลอนมีบัญชีดังนี้
                        (กลอักษรสลับ  กลนิกรเก็บบัว  กลวัวพันหลัก  กลช้างประสานงา  กลนาคบริพันธ์ (พื้นโคลงดั้น)  กลครอบจักรวาล  กลก้านต่อดอก  กลสิงโตเล่นหาง  กลสารถึชักรถ  กลบุษบาร้อยรัก นาคพันธ์ นาคเกี่ยว นาคสองชั้น อักษรล้วน อักษรล้วนสลับ สารถีชักรถ (พื้นโคลงสุภาพ)  บกสังขยา ทวารประดับ โองการแช่งน้ำ นาคบริพันธุ์ (พื้นโคลงสุภาพ)  กลอักษรล้วน  กลนาคโสณฑิก  กลตรีพจนบท  กลอักษร  กลโก่งศร ฯลฯ)
                        โคลงกระทู้  เป็นโคลงแต่งอธิบายความหมายของกระทู้ ตัวกระทู้ หรือกระทู้ยืน ท่านมักแต่งเป็นกลอน           หน้า ๔๐๕๖
            ๑๑๘๒. โคลโรฟอร์ม  เป็นของเหลวไม่มีสี มีกลิ่นฉุน มีรสหวานร้อน จะทำขึ้นได้ทางเคมี จากแอลกอฮอล์กับปูน คลอรีน เป็นต้น ค้นพบเมื่อปี พ.ศ.๒๓๗๔ และนำมาใช้เป็นยาสลบ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๐           หน้า ๔๐๗๘
            ๑๑๘๓. โคลอมเบีย  เป็นประเทศสาธารณรัฐอยู่ทางภาคตะวันตกเฉียงเหนือ ของทวีปอเมริกาใต้ เมืองหลวงขื่อ โบโกตา ทิศเหนือติดต่อกับทะเลแคริบเบียน ทิศตะวันออกติดต่อกับประเทศเวเนซูเอลา และประเทศบราซิล ทิศใต้ติดต่อกับประเทศเปรู และเอกวาดอร์ ทิศตะวันตกติดต่อกับมหาสมุทรแปซิฟิก และคลองปานามา
                    โคลอมเบีย เป็นอาณานิคมของสเปน มาเป็นเวลากว่า ๓๐๐ ปี จึงได้ตั้งเป็นประเทศเอกราช ในปี พ.ศ.๒๓๖๒ โดยชั้นแรกรวมอยู่กับเวเนซูเอลา เอกวาดอร์และปานามา เป็นสาธารณรัฐโคลอมเบียใหญ่ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๓๘๒ - ๒๓๘๓  เวเนซูเอลา และเอกวาดอร์ แยกตัวออกต่างหาก คงเหลือโคลอมเบียกับปานามา เรียกชื่อว่า นิวกรานาดา แล้วเปลี่ยนมาเป็นโคลอมเบีย ในปี พ.ศ.๒๔๒๙ ปานามาได้แยกตัวออกไป เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๖
            ๑๑๘๔. โคลัมบัส คริสโตเฟอร์ (พ.ศ.๑๙๙๔ - ๒๐๔๙)  เป็นนักสำรวจยิ่งใหญ่ ผู้ค้นพบทวีปอเมริกา เกิดที่นครเยนัว ในแหลมอิตาลี ต่อมาได้มาตั้งถิ่นฐานอยู่ ณ กรุงลิสบอน และได้รับราชการอยู่กับพระเจ้าแผ่นดินโปร์ตุเกส  ได้รับคำสั่งให้เดินทางไปแคว้นโกลด์โคสต์ ทางอัฟริกาตะวันตก จึงมีความคิดว่า น่าจะไปถึงเอเซียตะวันตกได้ด้วย เพราะเป็นที่เชื่อกันว่าโลกกลม
                    ในที่สุดโคลัมบัสได้เดินเรือออกจากประเทศสเปน ในปี พ.ศ.๒๐๓๕ โดยได้รับความอุปถัมภ์จากพระเจ้าเฟอร์ดินันด์ และพระนางอิสาเบลลา แห่งสเปน ได้เดินทางมาถึงเกาะคานารีส์ แล้วเดินทางต่อไปในมหาสมุทรแอตแลนติก จนไปพบแผ่นดินใหญ่ใหม่ ได้รับนามว่า ซานซัลวาดอร์ ส่วนชาวพื้นเมืองโคลัมบัสเข้าใจว่า เป็นชาวประเทศอินเดียจึงเรียกว่า พวกอินเดียน แล้วโคลัมบัสก็ยึดเกาะต่าง ๆ ที่ค้นพบไว้ในนามของพระเจ้าแผ่นดินสเปนคือ เกาะคิวบา และซานโคมิงโก หรือฮิวปานิโอลา
                    โคลัมบัสได้เดินทางไปทวีปอเมริกาอีกสามครั้ง ระหว่างปี พ.ศ.๒๐๓๖ - ๒๐๓๙  และ พ.ศ.๒๐๔๕ - ๒๐๔๗           หน้า ๔๐๘๑
            ๑๑๘๕. โคลัมโบ  เป็นเมืองหลวงของประเทศลังกา ตั้งอยู่ริมทะเลฝั่งตะวันตกของเกาะลังกา เป็นเมืองท่า และศูนย์กลางการค้าที่สำคัญที่สุดของประเทศด้วย มีท่าเรือทันสมัย
                    เมืองนี้มีกล่าวถึงเป็นครั้งแรกเมื่อประมาณปี พ.ศ.๑๘๘๓ เรียกชื่อว่ากาลัมบู ต่อมาโปร์ตุเกสเรียกใหม่ว่า โคลัมโบ เพื่อให้เป็นเกียรติแก่โคลัมบัส นักเดินเรือสำคัญ โปร์ตุเกสได้เข้ามาสร้างสถานีการค้าขึ้นที่เมืองนี้ในพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๑๙๙ ฮอลันดายึดเมืองท่านี้จากโปร์ตุเกส และต่อมาในปี พ.ศ.๒๓๓๙ ก็เปลี่ยนไปอยู่ในปกครองของอังกฤษ จนกระทั่งลังกาได้รับเอกราชในปี พ.ศ.๒๔๙๑           หน้า ๔๐๘๔
            ๑๑๘๖. โคโลญ  เป็นเมืองในประเทศเยอรมัน เป็นเมืองท่าบนฝั่งแม่น้ำไรน์ ในมณฑลเวสฟาเลีย เป็นเมืองโบราณที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ และเป็นเมืองศูนย์กลางการค้า และอุตสาหกรรมต่าง ๆ
                    เมืองนี้สร้างในสมัยโรมัน เมื่อปี พ.ศ.๕๙๓ เพื่อให้เป็นเมืองชายแดนป้องกันการรุกรานของพวกอนารยชน มีป้อมปราการที่โรมันสร้างไว้          หน้า ๔๐๘๔
            ๑๑๘๗. โคโรเดียน  (เว้น)           หน้า ๔๐๘๖
            ๑๑๘๘. โคโลราโด  เป็นรัฐหนึ่งในสหรัฐอเมริกา ได้ชื่อว่ารัฐภูเขา รัฐนี้ตั้งอยู่ที่ภูเขารอกกี้ ทางตะวันออกเป็นรัฐเนบราสก้า และแคนซัส ทางใต้เป็นรัฐนิวเมกซิโก และโอกลาโฮมา ทางตะวันตกเป็นรัฐยูดาห์ ทางเหนือเป็นรัฐไวโอมิง และเนบราสกา
                    โคโลราโด ได้ชื่อว่าเป็นหลังคาของสหรัฐอเมริกา เพราะอยู่สูงที่สุดของประเทศ เป็นที่เกิดของแม่น้ำสำคัญสี่สายด้วยกัน
                    โคโลราโด  เคยเป็นที่อยู่ของมนุษย์ที่มีความเจริญต่ำคือ พวกที่อยู่ตามถ้ำ อยู่ทางภาคตะวันตกเฉียงใต้ของรัฐ ชาวผิวขาวที่เข้ามาพบโคโลราโด คนแรกเป็นชาวสเปน เมื่อปี พ.ศ.๒๐๘๔ และได้มีการจับจองโคโลราโดเป็นอาณานิคมของเสเปน เมื่อปี พ.ศ.๒๒๔๙ ในปี พ.ศ.๒๓๔๐ โคโลราโดตกเป็นของฝรั่งเศส ต่อมาในปี พ.ศ.๒๒๔๓ สหรัฐอเมริกาได้ซื้อรัฐนี้ทางด้านตะวันออก ทางตะวันตกไปรวมกับเม็กซิโก จนถึงปี พ.ศ.๒๓๖๔ จึงกลับมาเป็นของสหรัฐ และมีฐานะเป็นรัฐหนึ่งของสหรัฐ ฯ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๙           หน้า ๔๐๘๘
            ๑๑๘๙. โควตา  เป็นคำในภาษาอังกฤษ ซึ่งมีรากศัพท์มาจากภาษาลาตินแปลว่า เสมอหรือเท่ากัน   เดิมใช้การค้าระหว่างประเทศโดยตรงวิธีหนึ่ง           หน้า ๔๐๙๑
            ๑๑๙๐. โควรรธนะ  เป็นชื่อภูเขาในวฤนทาวัน ซึ่งพระกฤษณ์ชักชวนชาวโคบาลให้บูชาพระองค์แทนบูชาพระอินทร์ พระอิทร์ทรงทราบก็กริ้ว บรรดาลให้ฝนตกลงมาอย่างหนัก เพื่อให้ท่วมทำลายภูเขาโควรรธนะและบรรดาฝูงชนในถิ่นวฤนทาวัน พระกฤษณ์เอานิ้วก้อยช้อนเขาโควรรธนะขึ้นบังฝน ป้องกันประชาชนไว้ให้พ้นอันตราย จากน้ำท่วมเป็นเวลาเจ็ดวันเจ็ดคืน ในที่สุดพระอินทร์ยอมแพ้และมาเคารพบูชาพระกฤษณ์ เหตุนี้พระกฤษณ์จึงมีพระนามหนึ่งว่า พระโควรรธนะ           หน้า ๔๐๙๒
            ๑๑๙๑. โควินทจริยา เรื่องนี้มาในคัมภีร์จริยาปิฎก ขุททกนิกาย สุตตันปิฎก แสดงจริยาของพระพุทธเจ้า ครั้งยังเป็นพระโพธิสัตว์อยู่ในพระชาติหนึ่งเรียกว่า โควินทจริยา เป็นชื่อการบำเพ็ญพุทธการกธรรม           หน้า ๔๐๙๒
            ๑๑๙๒. โควินทสิงห์ - คุรุ  เป็นคุรุองค์ที่สิบของลัทธิศาสนาพวกศิข หรือที่เรียกกันว่า แขกซิก ท่านเกิดเมื่อปี พ.ศ.๒๒๐๙ เป็นผู้จัดตั้งคณะพวกซิก ให้อยู่ในฐานะนักรบ เพื่อต่อสู้กับชนชาวอิสลามที่เข้ามารุกรานแดนของพวกซิก โดยจัดการปกครองทางศาสนาอย่างเป็นกองทัพ
                    คุรุโควินทสิงห์เกลียดชังพวกอิสลามยิ่งนักถึงกับตั้งกฎไว้ว่า ผู้ใดแสดงความเคารพที่ฝังศพของพวกอิสลาม แม้ศพที่ฝังนั้นเป็นผู้ศักดิ์สิทธิ์ต้องถูกปรับครั้งละ ๑๒๕ รูปี และมีภาษิตติดปากพวกซิกว่า "หน้าที่ซิกแท้ต้องทำสงครามกับพวกอิสลามเสมอ ให้ฆ่ามันให้ต่อสู้กับมันจนสุดกำลัง"
                    ก่อนคุรุโควินทสิงห์จะตายได้สั่งว่าเมื่อท่านตายแล้วให้ถือ คัมภีร์อาทิครัมถ์ เป็นคุรุแทนทุกประการ          หน้า ๔๑๐๕
            ๑๑๙๓. โคเวนทรี  เป็นชื่อเมืองในประเทศอังกฤษ อยู่ในมณฑลวอริก ซึ่งอยู่ในภาคกลางของประเทศ           หน้า ๔๑๐๗
            ๑๑๙๔. โคศัพท์  เป็นชื่อวิธีการหารเลขไทยในสมัยโบราณ ถ้าจะเรียกอย่างปัจจุบันคือสูตรคูณ มีอยู่เก้าแม่ (สมัยต่อมาเพิ่มขึ้นเป็น ๑๒ แม่) สูตรทั้งเก้าแม่นี้มักเรียนวิชาเลข จะต้องท่องจำให้ขึ้นใจ อาจารย์จึงจะสอนให้รู้จักวิธีลบหรือยืม แล้วยังต้องให้ท่อง และทำนพพลจนคล่องเสียก่อน จึงจะขึ้นวิชาหารเลขคือโคศัพท์               หน้า ๔๑๐๘
            ๑๑๙๕. ไคเภ็ก  เป็นชื่อหนังสือพงศาวดารจีน ไทยแปลมาเป็นภาษาไทย เมื่อปี พ.ศ.๒๔๒๐
                    พงศาวดารจีนเรื่องนี้กล่าวแต่ปฐมเหตุสร้างโลก อ้างกันว่าเป็นเรื่องที่นักปราชญ์แต่โบราณแต่งไว้ มีความว่า มีพระองค์หนึ่งเป็นใหญ่ในโลก พระนามว่า เชกเกียมองนี่ฮุด มีศิษย์ชื่อพระออ พระองค์ทรงพิจารณาเห็นว่าโลกนี้มีสี่ทวีป แต่ใต้ทวีปทั้งสี่มืดมนนัก จึงประสงค์จะช่วยให้ทวีปทั้งสี่เปิดเป็นฟ้าดินขึ้น
                        กวนนิมไต้สือ  เป็นศิษย์องค์หนึ่งของพระองค์ ทูลขอให้เปิดทวีปทั้งสี่เป็นฟ้าดิน แต่พระองค์วิตกว่าเป็นการใหญ่นัก เปิดฟ้าเปิดดินขึ้นแล้ว สืบไปภายหน้าจะได้ใครเป็นผู้รักษา
                        คุนตอเป็งชาน้า อาสาเป็นผู้ไปเปิดโลกให้มีฟ้าและดินที่ทิศใต้ก่อนทวีปทั้งสี่ แล้วเรื่องก็ดำเนินไปเป็นวิวัฒนาการไปสู่การสร้างมนุษย์คู่แรก แล้วเกิดพืชพันธุ์เป็นมนุษย์ และสัตว์ต่าง ๆ แล้วเกิดกษัตริย์ ผู้วิเศษสามองค์เป็นหนแรก ได้ตั้งกฎเกณฑ์ต่าง ๆ ขึ้นมา เพื่อกำหนดหน้าที่ต่าง ๆ ให้กับสิ่งต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในโลก
                        แนวทางของไคเภ็ก เป็นความเข้าใจของคนทั้งหลายในยุคนั้น ที่เข้าใจว่าสรรพสิ่งทั้งหลายต้องมีผู้สร้างให้เกิดขึ้น และเป็นที่น่าสังเกตุว่า ผู้แต่งคงเป็นผู้ที่นับถือพระพุทธศาสนา จึงยกให้พระพุทธเจ้าเป็นผู้สร้างโลก พระนามเซกเกียมองนีฮุดนั้นก็คือ พระศากยมุนีพุทธ           หน้า ๔๑๑๔
             ๑๑๙๖. ไครเมีย  เป็นชื่อคาบสมุทรอยู่ทางภาคใต้ของโซเวียตติดต่อกับทะเลดำทางทิศเหนือของคาบสมุทร มีลักษณะเป็นคอคอดชื่อ คอคอดเปเวคอบ ด้านตะวันออกของคาบสมุทรอยู่ติดกับทะเลอาชอฟ ซึ่งแยกจากทะเลดำ โดยมีช่องแคบเคิร์ชกั้น
                    คาบสมุทรไครเมียนี้เป็นที่อยู่ของชนชาติต่าง ๆ เปลี่ยนมือมาหลายคร้ง แค่เดิมมีชาวกรีกโบราณเข้าไปตั้งหลักแหล่งอยู่ ต่อมามีชาวโรมัน หลังจากนั้นก็มีพวกอนารยชนเผ่าต่าง ๆ เช่นพวกกอช และพวกอื่น ๆ เข้าไปอยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๒๐ คาสมุทรนี้อยู่ในอำนาจของพวกเตอร์ก จนถึงปี พ.ศ.๒๓๒๖ จึงไปอยู่ในปกครองของรุสเซียกับฝ่ายสัมพันธมิตร ระหว่างปี พ.ศ.๒๓๙๓ - ๒๓๙๕ เกิดสงครามไครเมีย ระหว่างรุสเซียกับฝ่ายสัมพันธมิตร ซึ่งประกอบด้วยอังกฤษ ฝรั่งเศส ตุรกี และซาร์ดิเนีย
                   ก่อนหน้าที่รุสเซียจะได้เข้าไปครอบครองคาบสมุทรนี้ พลเมืองส่วนใหญ่เป็นชาวตาตาร์ ต่อมาได้มีชาวรุสเซียเดินทางเข้าไปตั้งหลักแหล่งมาก แต่รัสเซียก็ให้ฐานะดินแดนส่วนนี้ปกครองตนเอง รวมอยู่ในสหภาพโซเวียต เพราะมีชาวตาตาร์อยู่ถึงร้อยละ ๒๕ เมื่อสิ้นสงคนรามโลกครั้งที่สอง สพภาพโซเวียตจึงยุบสาธารณรัฐนี้เสีย ให้มีสภาพเป็นแคว้นหนึ่งรวมอยู่กับโซเวียตรุสเซีย           หน้า ๔๑๒๗
            ๑๑๙๗. ไคโร  เป็นเมืองหลวงของประเทศอียิปต์ เป็นเมืองที่มีประชากรหนาแน่นที่สุดในทวีปอัฟริกา ตั้งอยู่บนฝั่งแม่น้ำไนล์ บริเวณที่เป็นที่พักอาศัยของพวกอาหรับ พวกคอปติกและพวกยิว มีลักษณะคล้ายเมืองในสมัยกลาง มีถนนแคบ ๆ ตัด วกไปวนมา มีซากกำแพงและประตูเมืองโบราณ
                    ไคโรได้ชื่อว่าเป็นศูนย์กลางการศึกษาชั้นสูงของชาวอิสลาม สถาบันการศึกษาคัมภีร์โกหร่าน ที่มีชื่อเสียงที่สุดคือ มหาวิทยาลัย เอล อัชฮาร์ ตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๑๕๑๕ มีนักศึกษาจากส่วนต่าง ๆ ของโลกเข้าเรียนในมหาวิทยาลัยแห่งนี้
                    กรุงไคโร มีมัสยิดมากกว่า ๒๕๐ แห่ง ส่วนใหญ่อยู่ในย่านอยู่อาศัยของชาวอาหรับ มัสยิดที่เก่าแก่ที่สุดสร้างเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๔ เลียนแบบมัสยิดที่เมกกะ มัสยิดที่สวยงามที่สุดคือมัสยิดของสุลตานฮาซัน สร้างเมื่อปี พ.ศ.๑๙๐๐ นอกจากมัสยิดแล้วยังมีวัดของพวกคอปติก พวกกรีก - ออโธดอกซ์ พวกยิวและพวกคริสเตียน
                    ไคโรเก่าตั้งเมื่อปี พ.ศ.๑๑๘๓ โดยทหารของกาหลิบโอมาร์ที่หนึ่ง ตลอดสมัยกลางไคโรเป็นศูนย์กลางวัฒนธรรมของชาวมุสลิม และเป็นศูนย์กลางการค้าระหว่างประเทศในยุโรปและเอเซีย           หน้า ๔๑๒๙
            ๑๑๙๘. ไคลฟ์ รอเบิต บารอน (พ.ศ.๒๒๖๘ - ๒๓๑๗)  เป็นทหารและเป็นนักการเมืองชาวอังกฤษ เป็นผู้มีส่วนสำคัญยิ่ง ในงานริเริ่มจัดตั้งจักรวรรดิ์บริติชในอินเดีย
                    ในขณะนั้นประเทศอินเดียอยู่ในเขตจักรวรรดิ์โมกุล ซึ่งนับตั้งแต่รัชกาลจักรพรรดิ์ออโอเษพมาแล้ว ความเคร่งครัดทางศาสนาอิสลามของฝ่ายรัฐบาล นำความเดือดร้อน และไม่พึงพอใจมาให้แก่ราษฎรที่นับถือศาสนาอื่น และในจักรวรรดิ์ก็มีแต่จลาจลแตกแยกกันออกไป ๆไม่ยอมขึ้นต่อรัฐบาลกลางของจักรวรรดิ์
                    ในปี พ.ศ.๒๒๙๔ มีศึกชิงราชบัลลังก์ระหว่างเจ้าแห่งแคว้นแทนจอร์ในอินเดีย บริษัทค้าขายของอังกฤษและฝรั่งเศสต่างเข้าช่วยคู่ศึกคนละฝ่าย ไคลฟ์ได้ชื่อเสียงมากในการชิงดินแดนคามาร์ติกจากฝรั่งเศสมาเป็นของอังกฤษ
                    งานสำคัญของไคลฟ์ก็คือ กิจการทางอินเดีย อันพึงจัดให้ได้ประโยชน์แก่อังกฤษ           หน้า ๔๑๓๒