เมืองอโยธยา....เมืองท่าสำคัญของอาณาจักรละโว้

                สำหรับเมืองอโยธยาหรืออโยธยาศรีรามเทพนครนั้น  เป็นเมืองโบราณที่มีมาก่อนศตวรรษที่  ๑๓-๑๔  ก่อนที่พระเจ้าอู่ทองจะทำการตั้งกรุงศรีอยุธยา  เมืองอโยธยาเดิม  มีฐานะเป็นเมืองท่าสำคัญของรัฐละโว้  หรือลวรัฐ  ซึ่งมีอำนาจในดินแดนนี้มาตั้งแต่มัยทวาราวดี

ต่อมาหลังพุทธศตวรรษที่  ๑๘  พระเจ้าอู่ทองจากเมืองอโยธยาแห่งนี้  (จากตำนานบางแห่งว่าเป็นเชื้อสายกษัตริย์ทางเหนือ  หรือเมืองไตรตรึงส์มีปรากฏในตำนาท้าวแสนปม)  ได้มีความสัมพันธ์กับเมืองสุพรรณภูมิกล่าวคือ  พระเจ้าอู่ทองนั้นได้อภิเษกกับพระธิดาของกษัตริย์ผู้ครองเมืองสุพรรณภูมิและได้เป็นผู้ครองเมืองอู่ทองภายหลังเมืองอู่ทองเกิดเหตุกันดารน้ำ  (อาจจะไม่ใช่ก็ได้)  พระเจ้าอู่ทองจึงอพยพผู้คนมาอยู่ตำบลเวียงเหล็ก  เมืองอโยธยาและต่อมา  ๓  ปี  จึงได้มีการสร้างกรุงศรีอยุธยาขึ้นที่บริเวณตำบลหนองโสน  (เสนาสนคร)  ในที่สุด

สำหรับโบราณสถานของเมืองอโยธยาที่ยังปรากฏอยู่นั้น  มีวัดเดิมหรือวัดอโยธยา  วัดมเหยงค์  วัดกุฏีดาว  วัดใหญ่ชัยมงคล  วัดพนัญเชิง  เป็นต้นส่วนภายหลังกรุงศรีอยุธยานั้นมีวัดโบราณอยู่เช่นกัน  ได้แก่  วัดธรรมิกราช  วัดขุนเมืองใจ  วัดหน้าพระเมรุ  วัดพลับพลาไชย  วัดมหาธาตุ  และวัดราชบูรณะ  ต่างมีโบราณวัตถุและโบราณสถานสำคัญ ๆ  ดังนี้

วัดมหาธาตุ  ในกรุงศรีอยุธยานั้นได้มีชิ้นส่วนพระโอษฐ์  พระพักตร์และพระพุทธรูปศิลาหินทรายสมัย

อโยธยาขนาดใหญ่พิเศษ  ซึ่งชำรุด  พระโขนงต่อกันเป็นเส้นโค้งศิลปะทวาราวดีซ่อนอยู่ใต้ฐานชุกชีพระวิหารหลวง  (ปัจจุบันชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายดังกล่าวได้นำไปเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติเจ้าสามพระสามพระยาแล้ว)

วัดธรรมมิกราช  (วัดมุขราช)  ใกล้ป้อมเพชร  เคยมีพระพุทธรูปสำริดขนาดใหญ่  ซึ่งปัจจุบันเหลือแต่พระเศียรพระพุทธรูปใหญ่มาก  เก็บแสดงที่พิพิธภัณฑ์เจ้าสามพระยาเช่นกัน  ที่หน้าวัดอุโบถ์พระขนอน  ปากคลองมหาพราหมณ์    มีเสมาศิลาซึ่งแกะลวดลายแบบทวาราวดีแบบผสมอโยธยา  ซึ่งถือว่าศิลปชิ้นเอกสิ่งหนึ่งที่ยังเหลืออยู่

น.  ณ  ปากน้ำ  ได้ให้ข้อคิดวารสารเมืองโบราณ  ว่า  มีโบราณสถานและโบราณวัตถุในประเทศไทยที่เก่าแก่กว่าสุโขทัยและอยุธยาจำนวนมาก  เช่น  พระพุทธรูปศิลาทำด้วยหินทรายที่ระเบียงวัดมหาธาตุ  ราชบุรี  (ศิลปบายน  ของขอม  พ.ศ.  ๑๗๕๐)  เศียรพระพุทธรูปศิลาทรายที่พิพิธภัณฑ์ไชยา  สุราษฎร์ธานี  (ศิลปครหิ  ไชยา  สมัยคุปตะรุ่นปลาย  ก่อนสุโขทัย)  พระพุทธรูปศิลาที่หน้าเจดีย์ใหญ่  วัดนครโกษา  ลพบุรี  (สมัยบายน  ก่อนสุโขทัย)  พระพุทธรูปศิลาที่สถูปเมืองเวียงสระ  สุราษฎร์ธานี  (เก่ากว่าอยุธยา)  เศียรพระพุทธรูปศิลาใหญ่ที่วัดเกษ  อยุธยาซึ่งมีความงดงามมาก  และพระพุทธไตรรัตนนายกหรือหลวงพ่อโตพนัญเชิง  อยุธยา  เป็นต้น

ศิลปอโยธยานั้นมีเจดีย์แบบอโยธยา  (บางคนเรียกว่าอู่ทอง)  เป็นเจดีย์ที่มีรูปแบบเป็นองค์เจดีย์รูปแปดเหลี่ยมตั้งอยู่บนฐานเป็นรูปสี่เหลี่ยม  ระฆังกลมเป็นเส้นตั้งแบบเจดีย์ปาละ  (เจดีย์อยุธยาเป็นเส้นเอียงผายออก)  ปั้นปูนกลีบบัวประดับที่องค์ระฆัง  ก่ออิฐดินเผาที่พ่นจนเรียบ  ที่สำคัญเจดีย์อยุธยาไม่ใช้ปูนสอ  แต่ใช้ดินผสมยางไม้และมโนศิลาจนเนื้อแนบสนิทตามระบบการก่อสร้างโบราณของอินเดีย  ข้างในเจดีย์มักจะกลวง  เช่น  เจดีย์วัดอโยธยา (ซึ่งอยู่ริมคลองกฏีดาว)  เจดีย์วัดเขาดิน  ข้างสระแก้ว  ที่สุพรรณบุรี  เจดีย์วัดแก้วที่สรรค์บุรี  เจดีย์วักมณฑป  ที่อยุธยา  เจดีย์วัดขุนเมืองใจกลางตัวเกาะเมืองอยุธยา  เจดีย์วัดกะซ้ายทางตะวันตกเฉียงใต้ทางเกาะเมืองอยุธยา  เจดีย์วัดใหญ่ชัยมงคลที่อยุธยา  เจดีย์วัดกลางทุ่งประเชต  (อาจเป็นวัดป่าแก้ว)  อยุธยา  เจดีย์ที่วัดพระรูปและเจดีย์รายด้านเหนือของวัดมหาธาตุ  ลพบุรี  ฐานเจดีย์ใหญ่ที่วัดนครโกษา  ลพบุรี  และเจดีย์วัดสนามไชย  ที่สุพรรณบุรี  เป็นต้น

ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘  เมืองอโยธยาได้ร้างผู้ครองนครไปชั่วเวลาหนึ่ง  ซึ่งยังหาเหตุผลไม่พบ  แต่เชื่อว่าบ้านและชุมชนนั้นยังคงอยู่ในพื้นที่ต่อมา  ด้วยปรากฏว่ามีการสร้างพระพุทธรูปหลวงพ่อโตวัดพนัญเชิง  ในพระราชพงศาวดารกรงเก่าฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ  มีความระบุไว้ว่า  “สร้างขึ้นในปีชวด  จุลศักราช  ๖๘๖  หรือ  พ.ศ.  ๑๘๖๗”

พระพุทธรูปนี้สร้างก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยาถึง  ๒๖  ปี  ต่อมาพระพักตร์หลวงพ่อโต  วัดพนัญเชิงได้พังทลายลงใน  พ.ศ.  ๒๔๗๑  ต่อมาศาสตราจารย์  ศิลปะพีระศรี  ได้จัดการซ่อมแซมพระพักตร์ใหม่  จึงไม่เห็นพระพักตร์ของเดิม

ดังนั้นเมืองอโยธยาจึงมีเรื่องของ  พระเจ้าอู่ทองพระเจ้าสายน้ำผึ้งและนางสร้อยดอกหมาก  ซึ่งเป็นชื่อของกษัตริย์ที่ครองเมืองอโยธยาในสมัยนั้น