พระมหาธรรมราชาที่ 1 (พระยาลิไทย)

                พระมหาธรรมราชาที่ 1 หรือพระยาลิไทย เป็นพระโอรสของพระยาเลอไทย ในจารึกปรากฏพระนามว่า

“พระธรรมราชา” แต่ในศิลาจารึกภาษาขอม (ศิลาจารึกหลักที่ 4) มีนามว่า พระบาทกมรเดง (กมรเตง) อัญศรีสุริยพงษราม มหาธรรมราชาธิราช (หมายถึง พญาลิไทย มหาธรรมราชา) มีความว่า เมื่อปีกุน พ.ศ.1870 (จ.ศ.709)พระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐฯ (พระยาเลอไทย) ได้แต่งตั้งให้พญาลิไทย อันได้รับพระนามบัญญัติว่า พระสรีธรรมราช เป็นมหาอุปราช ไปครองเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) ต่อจากนั้นมา 3 ปี คือ พ.ศ.1893 (จ.ศ.712) ปีขาล พระเจ้าอู่ทองจึงได้สร้างกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีของอาณาจักรสยามขึ้นทางน้ำลุ่มเจ้าพระยา

                พระศรีธรรมราช หรือ พระมหาธรรมราชา พระองค์นี้เป็นพระมหาอุปราช ครองเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) อยู่ 7 ปี จนถึงปีมะเมียจุลศักราช 816 (พ.ศ.1897) พระยาเลอไทย หรือพระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐฯ พระบิดาทรงประชวรหนัก ในขณะนั้นเจ้าเมืองต่าง ๆ เช่น เมืองเชียงทอง เมืองบ่างพราน เมืองบางขลัง เมืองคณฑี เมืองพระบางที่อยู่บริเวณลุ่มน้ำปิงนั้น ต่างแก่งแย่งกันชิงอำนาจกันเพื่อที่จะครองเมืองสุโขทัย พระองค์จึงยกพหุหเสนาลงมาจากเมืองศรีสัชนาลัย ถึงเมืองสุโขทัย เมื่อวันแรม 1 ค่ำ เดือน 8 พ.ศ.1897

                เหตุการณ์ตอนนี้มีความเล่าในศิลาจารึก วัดป่ามะม่วง (ภาษาขอม พงศ.1904) ว่าพระองค์เสด็จพระราชดำเนินทัพเข้าประตูเมืองทิศพายัพปราบศัตรูหมู่ปัจจามิตร ประหารผู้คิดมิชอบ เสร็จแล้วก็เสด็จขึ้นครองราชย์แทนพระบิดาที่สวรรคต พระองค์ทรงราชาภิเษกเป็นพระบาท กมรเดงอัญศรีสุริยพงศ์ราม มหาธรรมมิกราชาธิราช

ในหนังสืออื่นเรียก พระยาลิไทยบ้าง พระมหาธรรมราชาลิไทย บ้าง เป็นพระนามพระองค์เดียวกัน

                ส่วนศักราชการครองราชย์นั้น น่าจะอยู่ระหว่าง พ.ศ.1890 – 1912 (22 ปี) โดยนับรวมเวลาที่พระยาลิไทย ครองราชย์ในเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) ตั้งแต่ พงศ.1890 – 1897 (7 ปี) ด้วย ดังนั้นกรณีที่พระยางั่วนำถมได้ครองเมืองสุโขทัยก็น่าที่จะเป็นช่วงเวลาที่ พระยาเลอไทยทรงประชวรอยู่ หรือพระยาลิไทยยังทรงพระเยาว์อยู่ โดยเป็นพระมหาอุปราชครองอยู่ เมืองศรีสัชนาลัย ดังนั้น การที่พระยาลิไทยยกกองทัพเข้าเมืองสุโขทัย จึงน่าจะเกิดในช่วงเวลาที่พระยางั่วนำถมสิ้นพระชนม์ลง มากกว่า

                การครองราชย์ของพระมหาธรรมราชาลิไทย นั้นพระองค์ทรงพยายามรวบรวมหัวเมืองสร้างอาณาจักรสุโขทัยให้มั่นคง เพื่อแสดงพระราชอำนาจโดยชอบธรรมตามการสืบราชสันตติวงศ์ ต่อจากพระบิดา ด้วยขณะนั้นบริเวณรอบอาณาจักรของเมืองสุโขทัยนั้น ได้มีการ ตั้งอาณาจักรขนาดใหญ่ ได้แก่ อาณาจักรล้านนา อาณาจักรล้านช้าง อาณาจักรอยุธยา และอาณาจักรหงสาวดี

                ขณะนั้น อาณาจักรล้านนาและอาณาจักรของกรุงศรีอยุธยาได้ทำการคุกคามเมืองในอาณาเขตของเมืองสุโขทัย ทำให้อาณาจักรสุโขทัยพยายามที่จะหลีกเลี่ยงการทำสงครามขยายอาณาเขต ที่จะทำให้เกิดการกระทบต่อกันระหว่างอาณาจักรและพยายามที่จะให้อยู่ร่มเย็น เป็นสุข เท่ากับแผ่นดินในสมัยพ่อขุนรามคำแหง จนถึงกับพระมหาธรรมราชาลิไทย ต้องเสด็จไปยังเมืองต่าง ๆ เพื่อเผยแพร่พุทธศาสนาและบำเพ็ญกิจ เพื่อสร้างศรัทธาในตัวพระองค์ โดยทรงเผยแพร่พระพุทธศาสนาด้วยการสถาปนาพระบรมธาตุที่เมืองนครชุม ใน พ.ศ.1900 และประดิษฐานรอยพระพุทธบาทที่เมืองสำคัญ นอกจากนี้พระองค์ยังได้แสดงแสนยานุภาพ ของการเป็นธรรมราชาไปยังเมืองต่าง ๆ เช่น ในปี พงศ.1902 นั้น พระองค์ได้เสด็จไปประทับอยู่ที่เมืองแพร่นานถึง 7 เดือน ในระหว่างปี พ.ศ.1906-1912 นั้น พระองค์ได้เสด็จย้ายมาประทับที่เมืองพิษณุโลก นานถึง 7 ปี เพื่อทำการควบคุมเส้นทางแม่น้ำน่าน และแม่น้ำป่าสัก ทางตอนเหนือไว้

                พระมหาธรรมราชาลิไทยนั้นทรงมีพระปรีชาสามารถในเรื่องพระปรีชาสามารถในเรื่องพระไตรปิฏกแตกฉานมากชนิด “รู้บุญรู้ธรรม มีปรีชาแก่คม บ่มิกล่าวถี่เลย” จึงได้มีพระราชนิพนธ์สำคัญคือ ไตรภูมิกถาหรือ

ไตรภูมิพระร่วง มาตั้งแต่เมื่อศักราช 23 ปี (พ.ศ.1888 ในขณะที่ยังเป็นพระมหาอุปราช ครองเมืองศรีสัชนาลัยอยู่)เมื่อพระองค์ครองเมืองสุโขทัยจึงได้นำไตรภูมิกถามาใช้ สั่งสอนอาณาประชาราษฎร เหมือนกันได้ทรงมีพระราชดำริไว้ก่อนครองราชย์ ดังนั้นพระองค์จึงมุ่งที่จะทำการส่งเสริมพุทธศาสนาจนทำให้เมืองสุโขทัยนั้นเป็นศูนย์กลางพุทธศาสนา

                นอกจากนี้พระมหาธรรมราชาลิไทย ยังทรงมีความชำนาญด้านโหราศาสตร์ ดังนั้น การเกิดข้อความถึง

พระร่วงลบศักราช นั้นจึงน่าจะเกิดขึ้นในรัชกาลนี้ พระองค์ทรงชำนาญทางไสยศาสตร์มีบัญญัติศาสตราคมเป็นปฐมธรรมเนียม (เหมือนแบบพิธี 12 เดือน)

                พระองค์โปรดให้สร้างมหาปราสาทราชมนเทียร ก่ออิฐถือปูนดังปรากฏใน หนังสือนางนพมาศว่า

เมืองสุโขทัยนั้นมีพระที่นั่งอินทราภิเษก พระที่นั่งอดิเรกภิรมย์ พระที่นั่งอุดมราชศักดิ์ พระที่นั่งไชยชุมพล พระที่นั่งชลพิมาน พระที่นั่งไพศาลเสาวรส พระที่นั่งปรัศรัตนารี และพระที่นั่งปรัศศรีอัปสร เป็นต้น

                ในรัชกาลของพระมหาธรรมราชาลิไทย นั้นทรงโปรดให้ราชบุรุษไปอัญเชิญพระบรมธาตุมาจากลังกาทวีปได้มาบรรจุไว้ที่นครชุมและสร้างพระมหาธาตุขึ้นไว้ในวันศุกร์ ขึ้น 5 ค่ำ เดือน 8 ปี ระกา จ.ศ.719 (พ.ศ.1900)

                พ.ศ. 1902 พระมหาธรรมราชาลิไทย นั้นทรงมีพระราชศรัทธาในพระพุทธศาสนา ได้ทำนุบำรุงพุทธศาสนาจนรุ่งเรืองมาก พระองค์ทรงสร้างพระพุทธรูปสำริดขนาดใหญ่ หลายองค์ เช่น พระศรีศากยมุนี (เดิมเป็นพระประธานอยู่ในวิหารหลวงวัดมหาธาตุ เมืองสุโขทัย ปัจจุบันได้อัญเชิญลงมาพระประโนในพระอุโบสถวัดสุทัศน์ เทพวราราม กรุงเทพฯ)

                ต่อมา ในปีพ.ศ.1904 พระมหาธรรมราชาลิไทย ทรงให้ราชบัณฑิต ไปอาราธนา พระมหาสวามีสังฆราชมาจากเมืองลังกา โดยให้จำพรรษาอยู่ที่วัดป่ามะม่วง (วัดอัมพวนาราม) ที่พระองค์ทรงสร้างให้เป็นศูนย์กลางการศึกษาพุทธศาสนา เมื่อออกพรรษาในปีนั้น ได้มีงานฉลองพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ขนาดเท่าพระองค์ ที่สร้างประดิษฐานไว้กลางเมืองสุโขทัยด้านทิศตะวันออกของพระมหาธาตุ (คือ วัดศรีศากยมุนี วัดสุทัศน์เทพวราราม) และพระองค์ทรงพระราชศรัทธาสมาทานศีล เป็นดาบส แล้วรับพระไตรสรณคมน์ต่อพระมหาสวามีสังฆราช ทรงผนวชเป็นสามเณรในราชมณเฑียร แล้วเสด็จพระราชดำเนินไปกับคณะสงฆ์ ไปรับอุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ วัดป่ามะม่วง เมื่อพ.ศ.1904 มีกล่าวในศิลาจารึกนั้นว่า

                “ขณะเมื่อพระมหาธรรมราชาทรงผนวชนั้น บังเกิดแผ่นดินไหวเป็นโกลาหล และอัศจรรย์ต่าง ๆ นานา”

                พระมหาธรรมราชา ทรงประกาศพระองค์มุ่งเป็นพระโพธิสัตว์ในพุทธศาสนาในอนาคต ทรงเป็นเจ้าไทย ที่จะนำพาหมู่เวไนยสัตว์สู่พระนิพพาน ด้วยเหตุที่พระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ นั้นได้ตั้งมั่นอยู่ในเมืองสุโขทัย ดังนั้นในการที่พระองค์ทรงผนวชเป็นพระภิกษุศึกษาธรรมเช่นนี้ จึงเป็นคุณสมบัติของกษัตริย์ ต่อพระศาสนาที่ออกจาริกบำเพ็ญพระราชกุศลตามศาสนาสถานและเสด็จออกผนวชในรัชกาลสืบต่อมา

                ต่อมานั้น เสนาข้าราชการทั้งหลายได้กราบทูลวิงวอนอัญเชิญ พระภิกษุพระมหาธรรมราชาลิไทย ได้ลาผนวชออกมาราชาภิเษก เป็นกษัตริย์ ครองเมืองสุโขทัยใหม่ โดยถวายพระนามว่า พระเจ้าศรีมหาธรรมิกราชาธิราช แล้วพระมหาสวามีสังฆราช ได้ถวายพระนามเพิ่มให้อีกเป็นพระเจ้าศรีตรีภพธรณีซตสุริยโชติมหาธรรมิกราชาธิราช

                พระมหาธรรมราชาลิไทย ทรงทำนุบำรุงบ้านเมือง โดยการให้ทำการขุดคลอง และทำถนนจากเมืองสุโขทัย ไปจนถึงเมืองศรีสัชนาลัย และเมืองน้อยใหญ่ เป็นการถวายเป็นพระราชกุศล สนองพระคุณพระราชบิดา ถนนี้เรียกว่า พระร่วง มีความยาวจากเมืองกำแพงเพชรไปเมืองสุโขทัยต่อไปจนถึงเมืองศรีสัชนาลัย (เมืองสวรรคโลก)

                พระองค์ได้สร้างสัมพันธ์ไมตรีอันดีกับเมืองต่าง ๆ ในอาณาจักร ดังเห็นได้จาก ในพ.ศ.1902 นั้น พระองค์เสด็จไปประทับที่เมืองแพร่นานถึง 7 เดือน รวมทั้งเมืองพลัว (เมืองโบราณใน อ.ปัว จ.น่าน ) และเมืองน่านด้วยทำให้พระองค์มีความสัมพันธ์กับราชวงศ์เมืองน่านเป็นอย่างดีในฐานะเป็นพระญาติ ที่มีคนในราชวงศ์สุโขทัยมาจากการอภิเษกกับพระธิดาของราชวงศ์เมืองน่าน (ภายหลังเมืองทั้งสองนี้ได้ร่วมกับป้องกันอาณาจักรของเมืองสุโขทัยพบว่า มีศิลาจารึกคำสาบาน กล่าวถึงการที่กองทัพเมืองน่านยกมาช่วยเมืองสุโขทัยสู้รบกับกองทัพกรุงศรีอยุธยาเมื่อครั้ง ปี พงศ.1919)

                ส่วนอาณาจักรอยุธยาที่ตั้งขึ้นทางตอนใต้นั้น ไม่มีหลักฐานว่าอาณาจักรสุโขทัยได้มีสัมพันธ์ไมตรีกับอาณาจักรอยุธยามาก่อน ภายหลังนั้นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 หรือขุนหลวงพระงั่ว กษัตริย์กรุงศรีอยุธยาได้ยกทัพมาทางเมืองชัยนาท แล้วตีเมืองชายแดนของอาณาจักรสุโขทัยเสมอ และยึดได้เมืองนครพังคา เมืองแสงรา

เมืองชากังราวได้

                ดังนั้น ในปลายปี พ.ศ.1906 พระมหาธรรมราชาลิไทย จึงต้องย้ายเมืองหลวงไปอยู่ที่เมืองพิษณุโลก

เพื่อดูแลหัวเมืองทางด้านใต้ เช่น เมืองนครสวรรค์ เมืองกำแพงเพชร เป็นต้น เหตุให้พระมหาธรรมราชาลิไทย เสด็จมาประทับที่เมืองพิษณุโลกตลอดมาจนสิ้นพระชนม์ (ประมาณ พ.ศ.1906 – 1912 รวม 7 ปี ครั้งนั้นได้มีการสร้างพระราชวังจันทร์ขึ้นด้วย

                ด้วยเหตุที่พระองค์สนพระทัยในพุทธศาสนา พระองค์จึงเผยแพร่ไตรภูมิพระร่วงและทำนุบำรุงพุทธศาสนาสถานหลายแห่ง ดังเช่น ใน พ.ศ.1905 นั้น พระองค์ทรงโปรดให้จำลองรอยพระพุทธบาทจากลังกามาสร้างสำหรับประดิษฐานตามสถานที่ต่าง ๆ หลายแห่งในเมืองสุโขทัย เมืองศรีสัชนาลัย เมืองพิษณุโลก เมืองกำแพงเพชรและเมืองพระบาท (เมืองนครสวรรค์)

                อาณาจักรสุโขทัยนั้น จึงมีความเจริญทางด้านพุทธศาสนา จนทำให้ใน พ.ศ.1913 พระยากือนา (พ.ศ.1889-1928) กษัตริย์แห่งอาณาจักรล้านนา ได้มีพระราบสาส์น ขอให้พระองค์ได้ส่งพระสงฆ์ไปช่วยปรับพุทธศาสนา พระองค์ทรงมีพระราชานุญาตให้พระสุมนเถระ พระสังฆราชเมืองสุโขทัย เดินทางไปปรับปรุงคณะสงฆ์ในอาณาจักรล้านนา ทำให้สองอาณาจักรนั้นมีสัมพันธไมตรีที่ดีสืบต่อกันมา

                อาณาจักรสุโขทัยนั้น มีความเจริญสุขสำราญร่มเย็นถ้วนหน้า ไม่มีทาสในเมืองสุโขทัย และไม่มีข้าศึกศัตรูเข้ามารุกรานหรือเบียดเบียน ด้วยพระมหาธรรมราชาลิไทย ทรงครองแผ่นดินด้วยธรรมานุภาพเช่นเดียวกับ

พ่อขุนรามคำแหง

                พระมหาธรรมราชาลิไทย สวรรคตปีใดไม่ปรากฏหลักฐาน สันนิษฐานว่าพระองค์สวรรคตประมาณ พ.ศ.1912 (บ้างว่าประมาณ พงศ.1911 – 1917 ด้วยมีข้อความระบุว่า ในปี พ.ศ.1917 นั้น พระมหาธรรมราชาลิไทย

ได้สวรรคตไปแล้วบางแห่งว่า พระองค์อยู่ในราชสมบัติ 22 ปี คือ ประมาณ พ.ศ.1897 – 1919) พระมหาธรรมราชาลิไทย นั้นทรงประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลก จนสิ้นพระชนม์ และช่วงเวลานั้นเมืองพิษณุโลกจึงเป็นเมืองที่มีบุคคลในเชื้พระวงศ์ของกษัตริย์สุโขทัยพากันมาประทับอยู่จำนวนมาก พบว่า มีการสร้างพระราชวังที่ประทับ (พระราชวังจันทร์) และสร้างพระพุทธชินราช สำหรับประดิษฐานในวัดประจำพระราชวังแห่งนี้

                จากข้อความในศิลาจารึกนั้น พบว่า พระมหาธรรมราชาลิไทย ทรงมีพระโอรสหลายพระองค์ และประสูติต่างพระมารดากัน กล่าวคือ พระยาลือไทย ประสูติแต่พระมหาเทวี พระธรรมราชา และพระอโศก ประสูติแต่พระศรีจุฬาลักษณ์

                พระยาลือไทย โอรสของพระองค์นั้น ได้อภิเษกกับพระธิดาของพระยาคำตัน เจ้าครองเมืองน่าน ต่อมามี

พระโอรสพระนามว่า พระยาไสลือไทย ส่วนพระอโศก พระโอรสอีกองค์หนึ่งนั้น ได้ออกบวชบำเพ็ญธรรม