พิษณุโลก ราชธานีแห่งใหม่ของกรุงศรีอยุธยา

                เมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เสด็จขึ้นไปครองราชย์ที่เมืองพิษณุโลกแทนกรุงศรีอยุธยานั้น ได้ทำให้กรุงศรีอยุธยาราชธานี กลับแปรเปลี่ยนสถานะจากศูนย์กลางการปกครอง มีกษัตริย์ครองราชย์อยู่เช่นเหมือนเมื่อก่อนนั้น เหลือเพียงราชสำนักที่มีอำนาจรองคอยดูแลแทนพระองค์เท่านั้น

                เมืองพิษณุโลกนั้นเดิมเป็นเมืองที่พระมหาธรรมราชา แห่งแคว้นสุโขทัยปกครองดูแลหัวเมืองฝ่ายเหนือมาแต่ครั้งราชวงศ์สุโขทัยมีอำนาจและย้ายลงมาใช้เมืองพิษณุโลกเป็นราชธานีนั้น ต่อมาสมัยอยุธยา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้ใช้เป็นเมืองราชย์สำรองแทนกรุงศรีอยุธยา ตลอดรัชกาลนั้นสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงประทับอยู่เมืองพิษณุโลก จนเสด็จสวรรคตที่นั่น จึงทำให้เมืองพิษณุโลกมีความสำคัญมากขึ้น ในฐานะราชธานีที่มีกษัตริย์ประทับเป็นศูนย์อำนาจการปกครองอาณาจักรอยู่ที่นั้น เป็นการลดบทบาทของเมืองพิษณุโลก ที่มีอำนาจปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือลงแต่เป็นราชธานีปกครองอาณาจักร

                สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถนั้น ไม่ปรารถนาที่จะให้เมืองพิษณุโลกเป็นศูนย์กลางอำนาจอย่างถาวร ดังนั้น พระองค์จึงได้สถาปนา พระเชษฐา พระราชโอรส ผู้ประสูติที่เมืองพิษณุโลก กับพระชายาเมืองเหนือ ขึ้นเป็นพระมหาอุปราชเมืองพิษณุโลก คือ พระเอกสัตรามหาอุปราช ที่มีฐานะเป็นพระมหาอุปราชผู้เป็นเอก สามารถปกครองทั้งเมืองพิษณุโลก และกรุงศรีอยุธยา (ส่วนพระบรมราชาธิราช พระราชโอรสองค์ใหญ่นั้น เป็นรัชทายาทครองกรุงศรีอยุธยาเมื่อ พงศ.2006 กล่าวคือ เป็นพระมหาอุปราชฝ่ายกรุงศรีอยุธยา)

                ในขณะเดียวกัน พระองค์ยังได้นำ พระอาทิตย์ พระโอรสของสมเด็จพระบรมราชาธิราช ที่ 3 ซึ่งเป็นเชื้อพระวงศ์มีฐานะเป็น พระอนุชาธิราช และพระอาทิตย์ พระองค์นี้ที่มีอายุคราวเดียวกับพระเชษฐา พระมหาอุปราชผู้เป็นพระนัดดานั้น มาเลี้ยงดูอยู่เสียที่ราชสำนักเมืองพิษณุโลกด้วย

                ดังนั้น สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเสด็จสวรรคตในปี พ.ศ.2031 สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 จึงขึ้นครองราชย์อยู่ที่กรุงศรีอยุธยาต่อมา 3 ปี โดยพระเชษฐา นั้นยังคงเป็นพระมหาอุปราชครองเมืองพิษณุโลกตามเดิม

                ต่อมา พงศ. 2034 สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 เสด็จสวรรคต พระเชษฐา พระมหาอุปราชเมืองพิษณุโลก จึงได้ครองราชย์เป็นกษัตริย์ศรีอยุธยา ทรงพระนามว่า สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 พระองค์ทรงเป็นกษัตริย์ที่ครองราชย์สมบัติยาวนาน คือ ตั้งแต่ พ.ศ.2034 – 2072 ถึง 38 ปี

                ตั้งแต่นั้นมาเมืองพิษณุโลก จึงเปลี่ยนบทบาทจากเดิมที่เคยเป็นศูนย์อำนาจปกครอง  อาณาจักรโดยมีกษัตริย์ประทับในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถนั้น เมื่อฐานะของเมืองพิษณุโลกนั้นไม่ปรากฏว่ามีการแต่งตั้งให้เป็นเมืองพระมหาอุปราช ดังนั้น เมื่อสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 ครองราชย์มาช้านานแล้ว ไม่มีการแต่งตั้งตำแหน่งพระมหาอุปราชอย่างเป็นทางการ จึงทำให้มีการทอดบัตรสนเท่ห์กันมากขึ้น จนต้องมีการประหารชีวิตขุนนางไปหลายคน จนเมื่อ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 จำต้องแต่งตั้งให้ พระอาทิตย์ เป็นพระมหาอุปราช ตามราชประเพณี จึงทำให้เหตุการณ์นั้นสงบลงได้

                เมืองพิษณุโลก มีพระอาทิตย์เป็นพระมหาอุปราชขึ้นไปครองเมืองเหนือนั้น น่าจะยังมีราชสำนักเดิมอยู่ประกอบด้วยขุนนาง ข้าราชบริพารทั้งฝ่ายนอกและฝ่ายใน ส่วนมากน่าจะเป็นคนในเชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยที่พำนักอยู่ที่เมืองพิษณุโลกมาแต่เดิมและมีความสัมพันธ์กับกษัตริย์อยุธยา คือ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงมีพระราชมารดา และพระชายาเป็นเชื้อสายราชวงศ์กษัตริย์เมืองเหนือ

                ดังนั้น บุคคลจากราชวงศ์สุโขทัย จึงได้เดินทางเข้ารับราชการในราชสำนักของกรุงศรีอยุธยาตามพระมหาอุปราชที่ลงมาจากเมืองพิษณุโลก และครองราชย์เป็นกษัตริย์ กรุงศรีอยุธยา เช่น พระเชษฐา คือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 ครองราชย์ 38 ปี พระอาทิตย์วงศ์ คือ พระบรมราชาหน่อพุทธางกูร ครองราชย์ 4 ปี และสมเด็จพระไชยราชาธิราช ตามลำดับ