กรุงศรีอยุธยานั้นต้องเสียกรุงให้แก่พม่าข้าศึกถึง ๒ ครั้ง ครั้งแรกคือ เมื่อปี พ.ศ.๒๑๑๒ และในครั้งหลังซึ่งเป็นครั้งที่ย่อยยับไปทั้งเมือง จนไม่อาจฟื้นกลับมาเป็นราชธานีได้อีก คือ เมื่อ พ.ศ.๒๓๑๐ ในการศึกระหว่างพม่ากับไทยนั้น หากได้ติดตามเส้นทางเดินทัพของทั้งสองฝ่าย จะเห็นว่าเส้นทางด่านที่พม่ายกเข้ามามากที่สุดคือ ด่านเจดีย์สามองค์ ที่เมืองกาญจนบุรี รองลงไปก็เป็นด่านแม่ละเมา ที่เมืองตาก (พื้นที่อำเภอแม่สอด) นอกจากนี้ก็มีด่านบ้องตี้ กาญจนบุรี ด่านสิงขร จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ เป็นเส้นทางเดินทัพ แต่จะเห็นว่าเมื่อยกมาเป็นทัพใหญ่กำลังพลเป็นแสน จะยกเข้ามาทางด่านแม่ละเมามากกว่าเส้นทางอื่น
           เส้นทางเดินทัพด่านเจดีย์สามองค์นั้น ผมไปแล้วหลายครั้ง รวมทั้งเป็นการไปราชการสมัยที่ยังรับราชการอยู่ ก็จะเห็นว่าเส้นทางนี้จะไม่สะดวกในการเดินทัพ หากยกมาเป็นทัพใหญ่กำลังพลมาก ๆ เช่น เมื่อคราวสงครามเก้าทัพในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๘ พระเจ้าปดุง กษัตริย์พม่า ยกพลมา ๑๔๔,๐๐๐ คน จัดกระบวนทัพเป็น ๙ ทัพ ยกมาทั้งทัพบก ทัพเรือ เข้ามาหลายทางด้วยกัน
           ทัพที่ ๑ มีทั้งทัพบกและทัพเรือ ทัพบกตีลงไปตั้งแต่ชุมพร ทัพเรือตีหัวเมืองชายฝั่งตะวันตก
           ทัพที่ ๒ ตีเมืองทวายแล้วเข้าไทยทางด่านบ้องตี้ ตีราชบุรี เพชรบุรี แล้วไปบรรจบกับทัพที่ ๑
           ทัพที่ ๓ ถือพล ๓๐,๐๐๐ ยกมาตีทางเมืองเชียงแสน แล้วตีลงมาบรรจบกับทัพหลวงที่กรุงเทพ ฯ
           ทัพที่ ๔ ถือพล ๑๑,๐๐๐ เป็นทัพหน้ามาตีกรุงเทพ ฯเข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์
           ทัพที่ ๕ ถือพล ๕,๐๐๐ เป็นทัพหนุนของทัพ ๔
           ทัพที่ ๖ เป็นทัพหน้าที่ ๑ ถือพล ๑๒,๐๐๐ เข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์
           ทัพที่ ๗ เป็นทัพหน้าที่ ๒ ถือพล ๑๑,๐๐๐ เข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์
           ทัพที่ ๘ พระเจ้าปดุงเป็นจอมทัพ ถือพล ๕๐,๐๐๐ เข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์
           ทัพที่ ๙ ถือพล ๕,๐๐๐ ยกเข้ามาทางด่านแม่ละเมา ให้ตีลงมาบรรจบกับทัพหลวงที่กรุงเทพ ฯ
           ทัพที่เดินผ่านด่านพระเจดีย์สามองค์มีกำลังพลมากถึง ๘๙,๐๐๐ คน ตีเข้ามาจากทางเหนือ ๓๕,๐๐๐ คน และตีหัวเมืองทางปักษ์ใต้ ๒๐,๐๐๐ คน รวมทั้งสิ้น ๑๔๔,๐๐๐ คน
           กำลังพล ๘๙,๐๐๐ คน เดินทัพผ่านเข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์ จึงไม่สะดวกและยากต่อการหาเสบียงอาหารและลำเลียงเสบียงอาหารมาจากพม่า และยังยากที่จะยุทธบรรจบกันที่กรุงเทพ ฯ
           ฝ่ายไทยมีกำลังพลที่รวบรวมได้ทั้งหมดเพียง ๗๐,๐๐๐ คน จัดแบ่งออกเป็น ๔ ทัพ
           ทัพที่ ๑ มีกำลังพล ๑๕,๐๐๐ ยกไปสกัดทัพพม่าที่จะมาจากทางเหนือ ตั้งรับที่นครสวรรค์
           ทสัพที่ ๒ เป็นทัพที่สำคัญที่สุด มีกำลังพล ๓๐,๐๐๐ คน กรมพระราชวังบวร ฯ เป็นจอมทัพ ยกไปตั้งรับที่กาญจนบุรี รับทัพ ๘๙,๐๐๐ คน ของพระเจ้าปดุงที่ยกมาทางนี้
           ทัพที่ ๓ ถือพล ๕,๐๐๐ ตั้งรับที่รชบุรี
           ทัพที่ ๔ เป็นกองทัพหลวง แต่มีพลเพียง ๒๐,๐๐๐ คน เตรียมไว้ในกรุง ฯ เพื่อเป็นกองหนุน
           การสู้รบที่สำคัญจะแพ้หรือชนะอยู่ที่กาญจนบุรี ทัพพม่าถูกเส้นทางเดินทัพบีบ ภูมิประเทศเป็นห้องภูมิประะทศทางลึก เกื้อกูลประโยชน์แก่ฝ่ายตั้งรับคือฝ่ายไทย ฝ่ายเข้าตีคนมากก็เหมือนมีน้อย เพราะใช้กำลังจำนวนมากโถมเข้าโจมตีไม่ได้ เส้นทางบังคับ พม่ารุกไม่ได้ เอาปืนใหญ่ตั้งยิงไทย แต่พม่าก็เสียเปรียบอีก เพราะต้องลากปืนใหญ่มาตามทางช่องเขา ปืนใหญ่ขนาดปากลำกล้องกว้างมาก ๆ มาไม่ได้ ส่วนไทยได้เปรียบ เอาปืนใหญ่ลงเรือมาก่อนแล้วมาขึ้นบกทีหลังก็มาได้ แถมกรมพระยาราชวังบวร ฯ ท่านรู้จักการใช้ปืนใหญ่เป็นอย่างดี (ผู้เขียน เป็นนายทหารปืนใหญ่) จึงตั้งปืนใหญ่ยิงหอรบ ยิงค่ายพม่าจนพังลงมา แถมท่านประกาศเสียอีกว่าตราบใดที่ไม้ยังไม่หมดป่าเมืองกาญจนบุรี กระสุนปืนใหญ่ของท่านไม่มีวันหมด เพราะท่านเอาไม้ในป่าคงจะตัดไม้เนื้อแข็งมาทอนเป็นท่อน แล้วใช้เป็นกระสุนปืนใหญ่ได้ เพราะกระสุนปืนใหญ่สมัยนั้นยิงไปแล้วไม่ระเบิดแตกออกไป ที่เห็นยิงออกไปแล้วมีไฟไหม้ลุกขึ้นมานั้นเขาเอาผ้า เอาฟางชุบน้ำมันเสียก่อนแล้วหุ้มตัวกระสุนปืนใหญ่ซึ่งเป็นเหล็กทั้งดุ้น พอยิงตูมความร้อนจากดินระเบิดจะจุดไฟ กระสุนวิ่งออกไปไฟลุกไปแล้วตกที่ไหนก็ไหม้ที่นั่น กระสุนไม้ของกรมพระราชวังบวร ฯ ก็แทนกระสุนแหล็กได้เพราะท่อนไม้หนัก ๆ จะทำกระสุนเพลิงก็ได้ กระสุนระเบิดได้ ท่อนไม้ยิงไปแล้วอาจกระทบ แล้วแตกออกเป็นชิ้นสังหารได้อีก แล้วท่านก็ตั้งกองโจรตีตัดเสบียงพม่า ผลที่สุดพม่าห้าท่อน ๘๙,๐๐๐ คน ก็ติดอยู่ในช่องเขาลงมาสู่ที่ราบไม่ได้ สุดท้ายทัพที่ ๔ และทัพที่ ๕ ที่เป็นทัพหน้าถูกตีแตก พระเจ้าปดุงเลยถอดใจยกทัพกลับ
           ทีนี้มาดูทางด่านแม่ละเมาบ้าง ผมไม่เคยไปเลย ได้แต่ผ่านไปแม่สอดหลายครั้ง ครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๐ ผ่านทางแยกเข้าด่านแม่ละเมาไปยังแม่สอด ไปคราวนั้นหวิดตายไปกับรถทหารด้วยกันเรียกว่ารถจิ๊บกลาง หรือรถที่มีขนาดบรรทุกได้  ๓/๔ ตัน และไม่มีหน้าที่ด้วย รับราชการอยู่ลพบุรี ไปเที่ยวหาเพื่อนพิษณุโลก เขากำลังจะไปราชการกันที่แม่สอด ซึ่งไปแม่สอดสมัยนั้นยากมาก ถนนจากจังหวัดตากไปแม่สอดเป็นทางรถที่ไม่ได้ราดยางแม้เต่เมตรเดียว สะพานกิตติขจรยังไม่ได้สร้าง ต้องข้ามแม่น้ำด้วยความลำบาก และถนนจะผลัดกันวิ่งคือวันคี่รถวิ่งเข้าแม่สอด วันคู่รถวิ่งกลับตาก เช่นวันที่ ๑  เราเข้าแม่สอด วันที่ ๒ หรือ ๔ จึงจะกลับออกมาได้ แต่หากวันที่ ๒ ฝนตกหนักทางจะปิด ต้องเลื่อนไปกลับวันที่ ๔ โรงแรมที่แม่สอดสมันนั้นโรงแรมเล็ก ๆ พอซุกหัวนอนได้เท่านั้น  เกิดพอถึงวันกลับทางปิดจึงต้องนอนพักต่อไปอีก ๒ คืน กลับมาได้วันเดียว กะเหรี่ยงเข้าปล้นตลาดแม่สอด เผาตลาดเป็นจุลรวมทั้งโรงแรมกระจอกที่พวกผมพักกันด้วย หากอยู่ก็คงตายกันเรียบร้อย เพราะคนอื่นเขาไปราชการ มีปืนผาหน้าไม้ไปกันทุกคน ส่วนผมก็มีเหมือนกันเขายัดใส่มือให้ไว้เป็นปืนคาร์บีน ปืนประจำตัวนายทหารปืนใหญ่สมัยนั้น และกำลังหนุ่มห้าวจบมาใหม่เอี่ยม กำลังคึกรับรองว่าทุกคนสู้แน่และก็ตายแน่เช่นกัน
           จากนั้นก็ไปแม่สอดอีกหลายครั้ง ไปเพื่อเดินทางไปในเส้นทางที่เขาไม่ไปกันก็ไป คือไปแม่สอดแล้วไปออกทางแม่ละมาด ท่าสองยาง สบเมย แม่สะเรียง ขุนยวม แม่ฮ่องสอน สนุกพิลึก ทางดีตลอด แต่แคบหน่อย แต่ไม่เคยเลี้ยวเข้าไปยังด่านแม่ละเมาสักที เห็นแต่ป้ายบอกไว้ที่ปากทาง คราวนี้ตั้งใจจะไปศึกษาเส้นทาง ที่พม่ายกเข้ามาทางด่านแม่ละเมา และทัพไทยก็เคยยกออกไปพม่าเช่นกัน เส้นทางด่านพระเจดีย์สามองค์และเส้นทางด่านอื่น ๆ ที่กล่าวมาแล้วผมไปศึกษามาแล้วหลายครั้ง โดยเฉพาะด่านพระเจดีย์สามองค์ ศึกพม่าครั้งสำคัญที่ยกเข้ามาทางด่านแม่ละเมา ที่เป็นศึกใหญ่จริง ๆ มี ๒ ครั้ง
           ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ.๒๑๐๖ หลังจากที่พระเจ้าตะเบงชเวตี้ ยกทัพเข้ามาตีกรุงศรีอยุธยา เข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์ เมื่อ พ.ศ.๒๐๙๑ ตรงกับแผ่นดินพระมหาจักรพรรดิ์ และในการรบครั้งนั้นไทยเสียสมเด็จพระสุริโยทัย ขาดคอช้าง และพระเจ้าตะเบงชเวตี้ ตีกรุงศรีอยุธยาไม่ได้ จึงยกทัพกลับไปตามทางเดิม จากนั้นก็เว้นว่างศึกไทยพม่ามาเป็นเวลาถึง ๑๔ ปี พระเจ้าบุเรงนองขึ้นเป็นกษัตริย์ปราบพวกพม่าด้วยกันเรียบร้อย แล้วจึงหาเรื่องยกมาตีไทย ครั้งแรกเห็นว่าไทยมีช้างเผือกมากถึง ๗ เชือก แกล้งขอ ๒ เชือก ไทยเห็นว่าให้พม่าก็คงหาเรื่องมารบ ไม่ให้ก็รบอีก ไม่ให้เสียดีกว่า พม่ายกพลมามากถึงห้าแสนคน ไม่รู้ว่ามาได้อย่างไร การส่งกำลังบำรุงกองทัพต้องเยี่ยมยอดมาก ถึงมีอาหารเลี้ยงคนตั้งห้าแสนในเวลาหลายเดือนได้ โดยศึกครั้งนี้บุเรงนอง ไม่ได้ส่งทัพมาเตรียมเสบียงไว้ก่อนเลย ต้องขอยกย่องในการส่งกำลังบำรุงของทัพบุเรงนอง บุเรงนองตีไทยไม่ได้ แต่ไทยก็เหมือนแพ้ เพราะสุดท้ายก็ต้องให้ช้างไปยอมเป็นไมตรีกับพม่า
           ครั้งที่ ๒ ครั้งเสียกรุง เมื่อ พ.ศ.๒๑๑๒ บุเรงนองยกทัพมาอีกห้าแสน ตรงกับไทยในแผ่นดินพระมหาจักรพรรดิ์และพระมหินทราธิราช พม่าส่งทัพเข้ามาเตรียมเสบียงล่วงหน้า และยังได้หัวเมืองฝ่ายเหนือของไทยไว้หมดแล้ว จัดทัพแบ่งออกเป็น ๗ ทัพ คือทัพพระเจ้าแปร ทัพพระมหาอุปราชา ทัพพระเจ้าตองอู ทัพพระเจ้าอังวะ ทัพพระราชบุตร และหัวเมืองเชียงใหม่, เชียงตุง ทัพหลวงพระเจ้าหงสาวดี ทัพพระมหาธรรมราชาฝ่ายไทยจากพิษณุโลก (อยู่ในอำนาจพม่าแล้ว) ทุกทัพจากพม่าจะเข้ามาทางด่านแม่ละเมา และมาชุมนุมทัพพร้อมกันที่กำแพงเพชร กรุงศรีอยุธยาต้องตั้งรับในกรุงเพราะเสียหัวเมืองฝ่ายเหนือไปหมดแล้ว ผลของสงครามไทยต่อสู้เป็นสามารถ พม่าตีหักเอากรุงศรีอยุธยาไม่ได้ แต่ไทยด้วยกันทรยศผลจึงต้องเสียกรุงศรีอยุธยาให้แก่บุเรงนอง เมื่อ พ.ศ.๒๑๑๒
           ผมจึงต้องขอไปดูด่านแม่ละเมาสักที ผ่านไปผ่านมาหลายเที่ยวแล้ว ออกเดินทางไปจากกรุงเทพ ฯ ผ่านกำแพงเพชร แวะกินก๋วยเตี๋ยวที่อำเภอขลุง จะแวะก๋วยเตี๋ยวเจ้านี้พอถึง กม.๓๑๕ ให้วกรถกลับมาแล้วเลี้ยวซ้ายเข้าเส้นทางอำเภอขลุงเข้าไปสัก ๒ กม.ทางซ้ายมือ มีร้านก๋วยเตี๋ยว จัดเป็นร้านสะอาดน่านั่งกิน มีเกี๊ยวกรอบวางไว้บนโต๊ะหน้าร้าน สั่งบะหมี่แห้งหมูแดงหรือทีเด็ดคือลูกชิ้นปลานครสวรรค์ ลูกเล็ก ๆ เหนียวหนึบ เคี้ยวหนุบหนับ เกาเหลาเครื่องในหมู วุ้นเส้น ฯ อิ่มแล้วไปต่อก่อนถึงสะพานข้ามแม่น้ำปิง คือสะพานกิตติขจรจะมีทางแยกซ้ายเข้าทางหลวงแผ่นดิน ๑๐๕ เส้นทางนี้จะไปยังอำเภอแม่สอด พอเลี้ยวซ้ายเข้า ๑๐๕ ไปสัก ๑๒.๕ กม. จะมีทางแยกซ้ายเข้าอุทยานแห่งชาติลานสาง กม.๒๕ - ๒๖ แยกขวาเข้าอุทยานตากสินมหาราช เข้าไปอีก ๑.๕ กม.จะถึงที่ทำการอุทยาน ฯ ต่อไปจนถึง กม.๒๗ - ๒๘ ทางซ้ายคือ ตลาดมูเซอ ชาวเขามาขายของ แต่จุดนี้สินค้าน้อย
           กม.๒๙ - ๓๐ เป็นตลาดมูเซอเก่าแก่กว่า อยู่ทางขวา จอดรถสะดวกทั้งสองแห่ง ตลาด กม.๒๙ - ๓๐ นี้ มีของขายมาก ตอนกลาง ๆ ตลาด แถวหน้ามีไก่ทอด หมูทอด ไส้อั่วอร่อย น่าซื้อติดมือไปไม่ว่าเที่ยวไปหรือเที่ยวกลับ นอกจากนี้ยังมีสารพัดผักเมืองหนาว ราคาถูกมาก เช่นปีนี้กระชายดำเหลือกิโลกรัมละ ๑๐ บาท ซื้อ ๑๐ กก.คิดราคาเพียง ๙๐ บาท เอามาปลอกเปลือกหั่นเป็นแว่นดองน้ำผึ้งแท้ ๆ สัก ๒ ปีขึ้นไป เป็นยาอายุวัฒนะที่วิเศษนัก
           กม.๕๔ - ๕๕ จะมีป้ายบอกว่าไปบ้านด่านแม่ละเมา ๘ กม. ให้เลี้ยวขวาเข้าไปตามเส้นทางนี้ ถนนจะราดยางตลอดระยะทางกว่า ๘ กม. และสองข้างทางล้วนเป็นหมู่บ้านไปตลอดทาง เป็นบ้านของครอบครัวที่อยู่ในขั้นมีฐานะที่ดีพอควร มีเศษฐกิจพอเพียง