กว๊านพะเยาอยู่ในเขตอำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา อยู่ทางทิศตะวันตกของ อ.เมืองพะเยา ต้นน้ำที่นำน้ำมาสู่กว๊านพะเยาคือ น้ำที่ไหลมาจากทิวเขาผีปันน้ำ ซึ่งน้ำในกว๊านพะเยานี้เป็นต้นน้ำของแม่น้ำอิง ที่จะไหลจากกว๊านพะเยาไปสู่ทางตะวันออกเฉียงเหนือผ่านอำเภอเทิง ลงสู่แม่น้ำโขงที่อำเภอเชียงของ ยาวประมาณ ๒๔๐ กม. บริเวณของสองฝั่งแม่น้ำอิงเป็นที่ราบลุ่มเป็นแนวยาว ซึ่งเป็นส่วนที่ค่อนข้างอุดมสมบูรณ์ จึงเป็นที่ตั้งของเมืองสำคัญคือ เมืองพะเยา เมืองเทิง และเมืองเชียงของ  ส่วนพื้นที่บริเวณที่ห่างไกลจากแม่น้ำอิง จะมีสภาพกันดารน้ำ  กว๊านพะเยาคือบึงน้ำจืดขนาดใหญ่ ใหญ่เป็นที่สองรองจากบึงบอระเพ็ดที่จังหวัดนครสวรรค์ มีน้ำมากตลอดปี และน้ำลึกพอที่จะเป็นแหล่งเพาะเลี้ยง "ปลาบึก"  รุ่นแรกที่กรมประมงสามารถเพาะพันธุ์ได้สำเร็จแล้วนำมาปล่อยเลี้ยงไว้ในกว๊านพะเยา กินอาหารปลาบึกที่ร้านอาหารในเมืองพะเยาได้รสพอ ๆ กับปลาบึกจากแม่น้ำโขง คือเนื้อแน่น หนังหนาเคี้ยวกรุ๊บ ๆ สนุกกันตอนเคี้ยวนี่แหละ
            เมื่อมีน้ำที่อุดมสมบูรณ์เช่นนี้ถึงสองแหล่งน้ำคือกว๊านพะเยาและแม่น้ำอิง ย่อมทำให้เกิดการสร้างบ้านแปลงเมือง ราชวงศ์ลาว หรือลวจักราช ผู้ครองนครเงินยางเชียงแสน หรือเชียงแสน จังหวัดเชียงรายในปัจจุบัน มีอำนาจมากขึ้น ต้องการขยายอาณาเขตออกไป ในยุคของ"พ่อขุนเงิน หรือลาวเงิน" ครองนครเงินยางเชียงแสน มีโอรส ๒ องค์ จึงให้โอรสองค์ที่ ๒ นามว่า "พ่อขุนจอมธรรม" มาปกครองเมืองภูกามยาว  ส่วนพ่อขุนชิน โอรสองค์พี่คงอยู่ที่นครเงินยางเชียงแสนกับพระบิดา  พ่อขุนจอมธรรมพร้อมด้วยบริวาร และทรัพย์สมบัติได้มาคิดตั้งเมืองขึ้นใหม่ในพื้นที่ ซึ่งเป็นที่ตั้งของเมืองโบราณที่ร้างไปนานแล้วชื่อเมือง "สีหราช"  เมืองนี้ตั้งอยู่บนที่ราบปลายภูเขาที่มีชื่อเรียกในตำนานว่า "ภูยาว" หรือพยาว หรือสุดท้ายคือ พะเยา จึงอยู่ในที่ราบอุดมสมบูรณ์และมีชัยมงคลครบ ๓ ประการคือมีแม่น้ำสายตา หรือแม่น้ำอิง อยู่ทางใต้ของเมืองและไหลไปทางตะวันออกเฉียงเหนือ  ประการที่ ๒ มีกว๊านพะเยา หรือหนองเอี้ยง ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของเมือง และประการสุดท้ายที่หัวเวียงมีดอยจอมทอง ที่บรรจุพระธาตุจอมทอง สิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมืองพะเยา ตำนานเมืองพะเยานี้แสดงให้เห็นว่า การสำรวจที่ตั้งเมืองได้สำรวจอย่างละเอียด และมีเงื่อนไขที่สำคัญในการสำรวจคือ น้ำและที่ราบเพื่อการเกษตรกรรม
            พ่อขุนจอมธรรมเมื่อตั้งบ้านแปลงเมืองแล้ว ได้รวบรวมผู้คนได้มากถึง ๑๘๐,๐๐๐ คน จัดแบ่งการปกครองออกเป็น "พันนา" แต่ละพันนามีคน ๕๐๐ คน แบ่งเป็น ๓๖ พันนา  พ่อขุนจอมธรรมปกครองเมืองพะเยาในฐานะนครรัฐอิสระ มีความสัมพันธ์อย่างใกล้ชิดกับเมืองเงินยาง เป็นพันธมิตรกัน เมื่อมีศึกสงครามจะช่วยกัน แต่ไม่ทราบว่ามาช่วยกันตอนไหนเพราะมากล่าวเอาตอนที่ "ขุนเจือง" ครองเมืองพะเยา  "ชื่อขุนเจือง" นามนี้คนไทยเราไม่ค่อยรู้จักกันนักทั้ง ๆ ที่เป็นกษัตริย์นักรบองค์หนึ่ง เหมือนพระเจ้าพรหมมหาราช ที่ถือกันว่าเป็นมหาราชองค์แรกของไทย  แต่ครองนครหิรัญนครเงินยาง หรือเงินยางเชียงแสน และเป็นผู้สร้างพระธาตุ
ดอยกิตติ เมื่อ พ.ศ.๑๔๘๓  ส่วนพ่อขุนจอมธรรมมาสร้างเมืองใหม่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๗ (ไม่ทราบว่า พ.ศ.อะไร ตำนานบอกว่า พ.ศ.๑๖๓๙)
            ผมจะขอแนะนำพ่อขุนเจืองธรรมิกราช ซึ่งต้องถือว่าเป็นกษัตริย์องค์สำคัญองค์หนึ่งของไทย หรือพะเยา เป็นก่อนสมัยพ่อขุนรามคำแหง พ่อขุนงำเมืองและพ่อขุนเม็งราย  พ่อขุนเจืองเป็นโอรสของพ่อขุนจอมธรรม ผู้สร้างอาณาจักรภูกามยาว หรือพะเยา พ่อขุนเจืองธรรมิกราชได้ครองอาณาจักรพะเยาเมื่อราว ๆ พ.ศ.๑๖๖๓ ได้ขยายอาณาเขตการปกครองไปยังประเทศลาว กัมพูชาบางส่วน  ประวัติศาสตร์ได้บันทึกไว้ว่าในปี พ.ศ.๑๖๑๗ พ่อขุนเจืองธรรมิกราช ได้เข้าพิธีปราบดาภิเษกเป็นพระยาจักราช ในเมืองแกว เนื่องจากสามารถรวบรวมอาณาเขตของอาณาจักรล้านช้าง และอาณาจักรแกวทั้งหมด เข้าเป็นส่วนหนึ่งของเมืองพะเยาได้ พ่อขุนเจืองธรรมิกราชครองเมืองพะเยาอยู่จนถึง พ.ศ.๑๖๖๙ ก็สิ้นพระชนม์ในขณะที่นำทหารหาญบุกเข้าทำลายประตูเมืองของศัตรู ซึ่งตอนนั้นพระองค์มีพระชนมายุมากแล้ว แต่จิตใจยังเข้มแข็งแกล้วกล้าอยู่ พ่อขุนเจืองธรรมิกราชจึงเป็นกษัตริย์นักรบที่เก่งกล้าสามารถ และในปัจจุบันได้สร้างอนุสาวรีย์ของท่านไว้ในค่ายทหารบก ที่อำเภอเมืองพะเยา คือค่ายขุนเจืองธรรมิกราช ตำบลท่าวังทอง อำเภอเมืองพะเยา หล่อด้วยทองสำริดรมดำ เป็นศูนย์รวมจิตใจของกำลังพลจังหวัดทหารบกพะเยาตลอดจนครอบครัว และประชาชนทั่วไปที่มีจิตใจเคารพเลื่อมใสต่อพ่อขุนเจืองธรรมิกราช
            เมื่อได้กล่าวถึงพ่อขุนเจืองก็คงจะต้องต่อกันยาวไปจนถึง นครวัด ที่เมืองเสียมราฐ ในอาณาจักรกัมพูชา ท่านอาจจะสงสัยว่าไป
เกี่ยวข้องกันได้อย่างไร ก็ขอเล่าฉบับย่อดังนี้
            นครธม ซึ่งอยู่ห่างจากนครวัดประมาณ ๔ กม.นั้นสร้างโดยกษัตริย์มหาราชองค์สุดท้ายของขอม คือพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ซึ่งนามนี้คงจะคุ้นหูของเราชาวไทยอยู่ สิ่งก่อสร้างของกษัตริย์องค์นี้มีอยู่ในเมืองไทยมากมายหลายแห่ง เช่น อโรคยาศาล หรือจะเรียกให้ทันสมัยก็คงต้องเรียกว่าสุขศาลา หรืออนามัย แผ่นดินพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เรืองอำนาจมากและก่อสร้างมากจนเมื่อสิ้นรัชกาลของพระองค์แล้วขอม หรือเขมรในปัจจุบันก็อ่อนกำลังลงจนไม่กลับคืนมามีอำนาจได้อีก แผ่นดินของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ อยู่ระหว่าง พ.ศ.๑๗๒๔ - ๑๗๖๑  ปราสาทบายนหรือนครธมก็สร้างอยู่ในระยะที่ท่านครองราชย์สมบัติอยู่ ๓๗ ปีนั่นแหละ ส่วนนครวัดนั้นสร้างในสมัย
พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒  สร้างก่อนนครธม (แต่หลังปรางค์สามยอดที่ลพบุรี) ทั้งนครวัดและนครธม (ธม แปลว่า ใหญ่) เป็นสิ่งมหัศจรรย์ของโลก และเสียมราฐเคยถูกทัพไทยตีแตก เมื่อแผ่นดินพระเจ้าสามพระยาแห่งกรุงศรีอยุธยา และเสียมราฐกลายเป็นเมืองร้างอยู่ร่วมห้าร้อยปีคือ นับตั้งแต่ไทยตีได้ เขมรก็ย้ายเมืองหลวงจากเมืองพระนครหรือนครธมไปอยู่ที่อื่น  นครวัด นครธม ก็กลายเป็นเมืองร้างที่จมอยู่ในหมู่แมกไม้ ที่รากต้นไม้แทรกเข้าไปอยู่ในระหว่างหินที่เป็นปราสาท ปัจจุบันได้บูรณะพัฒนากันใหม่จนกลายเป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญ แต่ปราสาทหลายแห่งในเสียมราฐ เมืองซึ่งเคยเป็นเมืองหลวงของขอมมาร่วมสี่ร้อยปี กษัตริย์แต่ละองค์ต่างก็สร้างปราสาทเอาไว้ แต่ไม่มีองค์ไหนจะสร้างได้ยิ่งใหญ่เท่าชัยวรมันที่ ๗ กับสุริยวรมันที่ ๒ ปราสาทหลายหลังในวันนี้ วันที่ผมได้มีโอกาสไปชมแล้วถึง ๒ ครั้ง เขายังปล่อยให้ต้นไม้ใหญ่มหึมามีรากชอนไชเข้าไปตามร่องของปราสาท ตามกำแพงหิน ให้เห็นความเก่าแก่ของปราสาทแต่ละหลังนั้นว่านานเพียงใด
            ขอมนั้นมีศัตรูสำคัญคือ พวกจาม ที่อยู่ในเวียดนาม ซึ่งปัจจุบันจะเรียกว่า สิ้นชาติ หรือถูกกลืนชาติไปแล้ว อาณาจักรจาม อยู่ในแผ่นดินญวนมีอำนาจมาก และเป็นคู่แค้นกับขอม รบกันมานานหลายร้อยปี ผลัดกันแพ้ผลัดกันชนะเรื่อยมา ในสมัยพระเจ้าสุริยวรมันตอนที่กำลังสร้างนครวัด ก็คงกำลังมีการรบกับพวกจาม จะเห็นว่าการแกะสลักหินของปราสาทมีภาพหนึ่งที่เป็นภาพของกองทัพไทยคือภาพที่จารึกไว้ว่า "เสียมกุก" จะเห็นกำลังพลของกองทัพเสียมกุก ร่าเริง ผิดกับภาพกำลังพลภาพแกะสลักอื่น ๆ แสดงถึงความเป็นอิสระ ไม่ใช่เมืองขึ้นยกมาช่วยขอมรบ มาอย่างพันธมิตรที่มาช่วยขอมรบ จึงองอาจร่าเริงกันนัก การแกะสลักหินนั้นเก่งจริง ๆ มองออกเลยทีเดียวถึงความหมายของภาพ สมกับที่เป็นสิ่งมหวัศจรรย์ของโลกและคำว่า เสียม ก็คือสยาม จึงสันนิษฐานได้ว่า เป็นกองทัพสยามที่ยกมาช่วยขอมรบจาม และหากเทียบสมัยของพระเจ้าชัยสุริยวรมันที่ ๒ ก็จะตรงกับสมัยที่พะเยากำลังรุ่งเรือง แม้จะยังไม่สุดขีดแต่ก็มีอำนาจมาก สามารถขยายอาณาเขตไปได้มากดังที่ได้กล่าวมาแล้ว นั่นคือ สมัยของพ่อขุนเจืองธรรมิกราช ที่จะมีขีดความสามารถ ถึงขั้นยกทัพจากลุ่มแม่น้ำอิงมาช่วยขอมรบจามได้ และท่านน่าจะคุมกองทัพมาเองด้วยซ้ำไป ทหารในภาพแกะสลักจึงร่าเริงเช่นนั้น เพราะหากไปเทียบสมัยของพ่อขุนงำเมือง ที่พะเยาเจริญสูงสุด ยังไม่มาถึงเพราะพ่อขึนงำเมืองต้องตั้งแต่ พ.ศ.๑๘๐๑ ซึ่งจะมีความรุ่งเรืองพร้อมกันนี้ ๓ อาณาจักรดัวยกันคือ อาณาจักรของพ่อขุนเม็งราย ที่เชียงใหม่ (เดิมอยู่ที่เชียงราย) พ่อขุนรามคำแหง ที่สุโขทัย และพ่อขุนงำเมือง ที่พะเยา กษัตริย์องค์เดียวของสยามในตอนที่กำลังสร้างนครวัด และคงพอดีกับขอมรบกับจาม ยกทัพไปช่วยก็ควรจะเป็นพ่อขุนเจืองธรรมิกราชเท่านั้น น่าจะเป็นความภาคภูมิใจของชาติไทยที่เคยยกไปช่วยขอม ชาติที่ยิ่งใหญ่ชาติหนึ่งในเวลานั้นรบ และไทยยังเคยตีได้เสียมราฐ หรือเคยครองนครวัด นครธมมาก่อนเมื่อห้าร้อยปีมาแล้วด้วย