แม่ฮ่องสอน  เป็นจังหวัดเดียวของประเทศไทย มีมีอดีตของยุคใหม่ยาวนานไม่เกิน ๒๐๐ ปี แต่ก่อนหน้านั้นแผ่นดินในลุ่มน้ำปาย ก็มีอดีตที่ดึกดำบรรพ์ยาวนานนับพันปี แต่ความเป็นมายังไม่สามารถค้นหาหลักฐานที่แน่นอนได้ นอกจากโบราณวัตถุที่ถูกค้นพบ เช่น โลงผีแมน ในอำเภอปางมะผ้า ซึ่งแสดงว่ามีชุมชนอยู่ในแผ่นดินนี้นานกว่า ๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว
            เมื่อ พ.ศ.๒๓๗๔ เจ้าแก้วเมืองมา พระญาติของเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ ได้นำไพร่พลไปโพนช้าง และดูแลชาวไทยใหญ่ที่ไปตั้งหมู่บ้านอยู่ที่โป่งหมู ซึ่งต่อมาได้เรียกเลือนไปเป็น " บ้านปางหมู " อยู่ในเขตอำเภอเมืองแม่ฮ่องสอนในปัจจุบัน ปางหมูจึงเป็นหมู่บ้านแห่งแรกของชุมชนแม่ฮ่องสอน จากนั้นเจ้าแก้วเมืองมา จึงได้นำไพร่พลไปตั้งคอกจับช้างอยู่ทางตอนใต้ของปางหมูบริเวณลำน้ำเล็ก ๆ คือลำน้ำ " แม่ร่องสอน "  แต่ต่อมาจึงเป็น แม่ฮ่องสอน เพราะชาวเหนือเรียกเสียงตัว " ร " เป็นตัว " ฮ " หมด
            บริเวณที่เจ้าแก้วเมืองมา โยกย้ายจากปางหมู มาตั้งเป็นที่โพนช้าง และฝึกสอนช้างให้ชักลากไม้ คือบริเวณที่เป็นตัวเมืองแม่ฮ่องสอนในปัจจุบันนี้เอง
            เจ้าเมืองแม่ฮ่องสอนคนแรกคือ " ชานกาเล " ชาวไทยใหญ่ ซึ่งเจ้าอินทวิชยานนท์ เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ เมื่อ ปี พ.ศ.๒๔๑๗ ได้แต่งตั้งให้เป็นเจ้าเมือง มีบรรดาศักดิ์ว่า " พญาสิงหนาทราชา " ซึ่อก่อนเข้าสู่ชุมชนของเมืองจะมีอนุสาวรีย์ของท่านตั้งอยู่
            เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๓ เป็นปีแรกที่จัดระเบียบการปกครองใหม่แบบมณฑล ร.๕ จึงโปรดให้รวมเมืองแม่ฮ่องสอน เมืองขุนยวม เมืองยวม (แม่สะเรียง) และเมืองปาย เป็น " บริเวณเชียงใหม่ตะวันตก " และเปลี่ยนเป็น " บริเวณพายัพเหนือ " ขึ้นตรงต่อมณฑลพายัพในปี พ.ศ.๒๔๕๓ จึงย้ายที่ทำการมณฑลพายัพเหนือมาตั้งที่เมืองแม่ฮ่องสอน ในรัชสมัย ร.๖ จึงเปลี่ยนเป็นเรียก จังหวัดแม่ฮ่องสอน ขึ้นกับมณฑลพายัพเปลี่ยนเมืองยวมเป็น แม่สะเรียง
            การปกครอง  แม่ฮ่องสอน มี ๗ อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมือง อำเภอปางมะผ้า อำเภอปาย อำเภอสบเมย อำเภอแม่สะเรียง อำเภอแม่ลาน้อย และอำเภอขุนยวม
            มีอาณาเขตติดต่อกับ รัฐฉานของเมียนม่า ติดต่อกับอำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก ติดต่อกับอำเภอแม่แจ่ม อำเภอฮอด จังหวัดเชียงใหม่ และยังติดต่อกับเมียนม่าอีกทางหนึ่งคือทางทิศตะวันตก
    การเดินทาง
           เมื่อ พ.ศ.๒๕๐๘ เป็นการเดินทางครั้งแรกของผม ที่เดินทางไปแม่ฮ่องสอนทางรถยนต์ไปในหน้าที่ราชการ สมัยนั้นการเดินทางจะไปได้เฉพาะทางรถยนต์เท่านั้น ส่วนทางอากาศยังไม่มีเครื่องบินโดยสารมีแต่ของทางราชการ รถยนต์ที่จะเดินทางไปจากกรุงเทพ ฯ จะต้องไปผ่านจังหวัดเชียงใหม่ก่อนแล้วจึงต่อไปยังอำเภอหางดง อำเภอจอมทอง ต่อจากนั้นจึงเข้าเขตแม่ฮ่องสอน ซึ่งมีเพียงอำเภอแม่สะเรียง อำเภอขุนยวม อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน อำเภอปาย ถนนสายขุนยวม แม่ฮ่องสอนปาย - แม่มาลัยของเชียงใหม่ในปัจจุบันนี้ยังไม่ได้รับการปรับปรุงใหม่ ถนนเส้นนี้เป็นเส้นประวัติศาสตร์ เพราะญี่ปุ่นมาริเริ่มสร้างขึ้นไว้เมื่อ พ.ศ.๒๔๘๕ เพื่อลำเลียงกำลังพล และเส้นทางส่งกำลังบำรุงเข้าไปยังกองทัพญี่ปุ่นในพม่า ถนนสายนี้เมื่อสงครามโลกครั้งที่ ๒ จบสิ้นแล้ว การก่อสร้าง ปรับปรุงถนนก็จบตามไปด้วย ผมไปแม่ฮ่องสอนในสมัยนั้นจำได้ว่ารถเดินเพียงทางเดียว ไม่มีราดยางแม้แต่เมตรเดียว นับตั้งแต่ออกจากอำเภอหางดง ถนนบนเขาตั้งแต่ขุนยวมไปแล้วจะไม่สามารถหลีกกันได้ ต้องใช้วิธีถอยหลังเพื่อหาถนนที่กว้างพอจะหลีกกันได้ และทั้งสองฝ่ายจะซื่อสัตย์ต่อกันคือใครถอยน้อยกว่าคันนั้นจะถอยให้ นี่คือถนนไปแม่ฮ่องสอนเมื่อ ๓๘ ปีที่แล้ว
            การเดินทางไปแม่ฮ่องสอนในปัจจุบัน แบ่งออกเป็น
            ทางอากาศ  ไม่มีสายการบินที่บินตรง ต้องไปต่อเครื่องบินที่เชียงใหม่
            ทางรถไฟ  มีรถไฟมาได้ถึงเชียงใหม่ แล้วมาต่อทางรถยนต์ หรือทางเครื่องบิน
            ทางรถยนต์  ในปัจจุบันมีเส้นทางรถยนต์ที่สะดวกมากน้อยต่างกัน แต่มาได้ทุกเส้นทางถึง ๔ เส้นทางด้วยกัน
            เส้นทางแรก  คือกรุงเทพ ฯ ตาก ลำปาง เชียงใหม่ ฮอด แม่สะเรียง ขุนยวม แม่ฮ่องสอน เส้นทางนี้ที่บอกว่านับโค้งได้ ๑๘๖๔ โค้ง (นับจากอำเภอฮอด ) เป็นเส้นทางที่นิยมไปกัน ซึ่งจะเป็นเส้นทางแรกที่จะไปผ่าน ดอยแม่อุคอ น้ำตกแม่สุริน แม่เหาะ ทุ่งบัวตอง ในเทศกาลบัวตองบานที่แม่สะเรียง และขุนยวม
            เส้นทางที่ ๒  จากเชียงใหม่ ไปยังแม่มาลัย (อำเภอแม่แตง) แล้วเลี้ยวเข้าสู่ถนน ๑๐๙๕ ไปผ่านปาย ปางมะผ้า อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน เส้นนี้ไม่มีใครทำสถิติโค้งเอาไว้ แต่ชาวปายเขาบอกว่าช่วงจากแม่ฮ่องสอนมาถึงปาย ๑๑๑ กิโลเมตรนี้มีโค้งมากกว่า ๑,๒๐๐ โค้ง และจากปายมายังแม่มาลัยอีก ๗๐๐ กว่าโค้ง ระยะทางเส้นนี้รวมแล้วจากเชียงใหม่ ๒๔๕ กิโลเมตร แต่สายไปผ่านแม่สะเรียง ๓๔๙ กิโลเมตร ความคดโค้งผมว่าใกล้เคียงกัน แต่ความสูงของภูเขาเส้นปายน่าจะสูงกว่า สูงเสียจนเรียกว่า ถนนลอยฟ้า เพราะอยู่ ๆ แหงนหน้ามองขึ้นไปจะเห็นรถอีกคันวิ่งอยู่สูงลิบเหนือเรา ความนิยมในการเดินทางจึงมักนิยมมากันทางสายนี้ ๑๐๙๕ มากกว่าสาย ๑๐๘ เว้นในเทศกาลดอกบัวตองบานประมาณเดือนพฤศจิกายน ไปจนถึงเดือนธันวาคมจะมากันสาย ๑๐๘ หรือมาสาย ๑๐๙๕ พักแม่ฮ่องสอนแล้วไปเที่ยวทุ่งบัวตองก็ได้
            เส้นทางที่ ๓  กำลังเริ่มอยู่ในความนิยม เพราะยิ่งใกล้เข้ามาอีกคือ สายจากอำเภอฮอด แล้วแยกไปสาย ๑๐๘๘ ไปถึงอำเภอแม่แจ่ม จากแม่แจ่มแยกซ้ายไปตามสาย ๑๒๖๖ จะไปผ่านทุ่งบังตอง ที่แม่อุคอ ไปบรรจบกับสาย ๑๐๘ ที่มาจากแม่สะเรียงที่ อำเภอแม่ลาน้อย ระยะทางจะใกล้กว่าทุกเส้นทาง
            เส้นทางที่ ๔  ปกติธรรมดาเขาจะไม่มากัน แต่ผมลองเดินทางมา ๒ ครั้งแล้ว ลำบากดี ท้าทายมือนักขับรถ แต่ก็ได้เที่ยวหลายแห่ง มีธรรมชาติที่งดงามไปอีกแบบหนึ่งคือ จากกรุงเทพ ฯ ไป จังหวัดตาก แล้วแยกไปอำเภอแม่สอด ซึ่งจะมีโอกาสแวะเที่ยวอุทยานแห่งชาติถึง ๒ แห่ง คือ อุทยานแห่งชาติลานสางและอุทยานแห่งชาติตากสินมหาราช แล้วแวะเที่ยว แวะพักค้างคืนที่แม่สอดเสียคืนหนึ่ง รุ่งขึ้นออกเดินทางต่อไปยังอำเภอแม่ระมาด อำเภอท่าสองยาง เข้าเขตแม่ฮ่องสอน ที่สบเมย สวยสุดคือ แม่น้ำเงา ไปบรรจบกับสาย ๑๐๘ ที่อำเภอแม่สะเรียง เส้นทางจะลำบากแต่ก็ราดยางหรือคอนกรีต ระยะทางช่วงสบเมยถึงแม่สะเรียง ระยะทางพอ ๆ กับเส้นผ่านฮอดมาแม่สะเรียง
            เส้นทางที่ ๕  น่าสนุก ผมยังไม่เคยทดลอง แต่ไปสังเกตการณ์ไว้แล้ว เมื่อคราวกลับจากเชียงใหม่ทาง " ลี้ " คือเส้นดั้งเดิมเมื่อจะมาเชียงใหม่ จากอำเภอเถิน แยกซ้ายมายังอำเภอลี้ แล้วจะมีถนนอย่างดีตัดไปสู่อำเภอฮอด แล้วไปบรรจบกับถนนสาย ๑๐๘ ทับเส้นทางแรกต่อไป ผมจะรีบไปทดลองไปดูในหนาวนี้แล้วมาเล่าให้ฟัง
            แนวทางที่ค้นพบและสะดวก หรือบางเส้นก็ท้าทายนักขับรถ และผมเดินทางสำรวจมาหมดแล้วทุกเส้นทาง มี ๔ เส้นทางด้วยกัน คงเหลือเส้นทางที่ ๕ ยังไม่ได้สำรวจ ช่วงลี้ - ฮอด
    สถานที่ท่องเที่ยว