พญามังราย ขึ้นครองราชย์ที่เมืองหิรัญนครเงินยาง เมื่อปี พ.ศ.๑๘๐๒ เมื่อพระชนมายุ ๒๐ พรรษา ได้ทำการรวบรวมเมืองต่าง ๆ เข้ามาให้เป็นปึกแผ่นเดียวกัน โดยวิธีการให้เจ้านครทั้งหลายไปถวายบังคม เมืองใดขัดขืนไม่ยอมมาอ่อนน้อม ก็จะแต่งกองทัพออกไปปราบปราม ตีได้เมืองมอบ เมืองไร เมืองเชียงคำ แล้วปลดเจ้าเมืองออก จากนั้นได้แต่งขุนนางให้อยู่รั้งเมืองเหล่านั้น
            เมื่อรวบรวมเมืองฝ่ายเหนือได้แล้ว คิดปราบหัวเมืองฝ่ายใต้ จึงได้ลงไปอยู่ที่เมืองเวียงเต่ารอง เผอิญช้างมงคลของพญามังรายได้พลัดไป พญามังรายเสด็จตามช้างไปถึงยอดจอมทอง ริมแม่น้ำกก เห็นภูมิประเทศเป็นชัยภูมิดีจึงให้สร้างพระนครไว้ ณ ที่นั้นก่อปราการโอบล้อมดอยจอมทองไว้กลางเมือง ขนานนามว่า เมืองเชียงราย เมื่อปี พ.ศ.๑๘๐๕ แล้วมาประทับอยู่ที่เชียงราย และได้ไปตีเมืองเชียงตุงในปีเดียวกัน อีกสามปีต่อมาได้ไปประทับอยู่ที่เมืองฝาง (เวียงไชยปราการ) โดยประสงค์จะขยายอาณาเขตไปทางล้านนา หลังจากนั้นอีกหนึ่งปี ก็ได้ยกกองทัพไปตีเมืองผาแดง เมืองเชียงของ อีก ๖ ปีต่อมา ได้ยกทัพไปตีเมืองเชิง หลังจากนั้นก็ตีได้เมืองหริภุญไชย จากพระยายีบา ตีได้เมืองเขลางค์นคร จากพระยาเบิกซึ่งเป็นน้องพระยายีบา
             ในปี พ.ศ.๑๘๑๘ พญามังรายได้ให้ขุนเครื่องราชบุตรองค์ใหญ่มาครองเมืองเชียงราย ต่อมาขุนเครื่องคิดกบฏ จึงถูกลวงมาฆ่าตายที่เมืองฝาง แล้วพญามังรายก็กลับไปครองเมืองเชียงราย อีกครั้งหนึ่ง
             ในปี พ.ศ.๑๘๑๙ พญามังรายยกกองทัพไปตีเมืองพะเยา พระยางำเมืองเจ้าเมืองพะเยาต้อนรับอย่างไมตรี แล้วยกตำบลปากน้ำให้ ปฏิญาณเป็นมิตรกัน ต่อมาได้ยกกองทัพไปตีเมืองหงสาวดี พระยาหงสาวดีสุทธโสม ยกนางปายโค พระธิดาให้เป็นราชธิดา เพื่อขอเป็นพระราชไมตรี ต่อมาได้ยกกองทัพไปตีเมืองพุกามอังวะ เจ้าเมืองอังวะนำเครื่องราชบรรณาการมาถวายขอเป็นพระราชไมตรีด้วย ในครั้งนั้นได้นำเอาช่างต่าง ๆ เช่น ช่างฆ้อง ช่างเหล็ก ช่างเงิน ช่างคำ ช่องทอง กลับมาด้วย พร้อมทั้งได้บำรุงพระพุทธศาสนา โดยได้รับอิทธิพลตามแบบอย่างของอังวะ
             ในปี พ.ศ.๑๘๓๙ พญามังรายสร้างเมืองเชียงใหม่ และขนามนามว่า นพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่ พระองค์ได้มาประทับที่เมืองเชียงใหม่จนสวรรคต เมื่อปี พ.ศ.๑๘๖๐ พระยาไชยสงคราม (ขุนคราม) ราชโอรสได้ครองเมืองเชียงรายต่อมา และให้พระยาแสนภู โอรสองค์ใหญ่ไปครองเมืองเชียงใหม่ เมื่อปี พ.ศ.๑๙๖๑ ต่อมาใน ปี พ.ศ.๑๘๗๐ พระยาไชยสงครามทิวงคต พระยาแสนภูได้ให้เจ้าคำฟู ราชโอรสไปครองเมืองเชียงใหม่ ตัวพระยาแสนภูเองกลับมาครองเมืองเชียงราย ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๑๘๗๑ พระยาแสนภูประสงค์จะสร้างพระนครใหม่ ได้สำรวจหาได้เมืองเก่าริมแม่น้ำโขง คือเมืองโบราณเวียงไชยบุรี จึงให้สร้างนครใหม่ขึ้น ณ ที่นั้น โดยเอาแม่น้ำโขงเป็นคูเมืองด้านทิศตะวันออก ขนานนามเมืองใหม่ว่า หิรัญนครชัยบุรีศรีเชียงแสน คนในระยะหลังต่อมาเรียกว่า เชียงแสน ซึ่งเป็นที่ตั้งอำเภอเชียงแสนปัจจุบันยังมีซากกำแพงเมืองปรากฏอยู่
             พระยาแสนภู ครองเมืองเชียงแสนอยู่ได้ ๗ ปี ก็ทิวงคต  พระยาคำฟู ราชโอรสที่ครองอยู่เชียงใหม่ ได้ครองเมืองเชียงแสนต่อมา และได้ให้ท้ายผายุราชโอรส ไปครองเมืองเชียงใหม่แทน เมื่อพระยาคำฟูทิวงคต ท้ายผายู ซึ่งครองเมืองเชียงใหม่อยู่ได้ให้ท้าวกือนา (ตื้อนา) ราชโอรส มาครองเมืองเชียงรายแทน นับแต่นั้นมาเมืองเชียงราย รวมทั้งเมืองเชียงแสนด้วย ก็เริ่มมีฐานะคล้ายเมืองลูกหลวง โดยมีเชียงใหม่เป็นเมืองหลวง มีเชื้อพระวงศ์ปกครองสืบต่อมาอีกหลายองค์ สุดท้ายในสมัยพระยากลม เป็นเจ้าเมืองเชียงแสนพระเจ้าเมกุฏครองเมืองเชียงใหม่
             ในปี พ.ศ.๒๑๐๑ เมืองเชียงใหม่และเมืองเชียงแสนเสียให้แก่พระเจ้าหงสาวดีบุเรงนอง อาณาจักรล้านนาจึงได้ตกเป็นเมืองขึ้นของพม่า ตั้งแต่นั้นมา มีบางครั้งก็เป็นอิสระ บางครั้งก็ตกอยู่ในอำนาจของกรุงศรีอยุธยา เป็นระยะประมาณ ๒๐๐ ปี จนถึงสมัยกรุงธนบุรี
ยุคพันธุมติรัตนอาณาเขต
             ในสมัยกรุงธนบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ได้ยกกองทัพออกไปขับไล่พม่าทางหัวเมืองฝ่ายเหนือ แต่ยังไม่สำเร็จเด็ดขาด ต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ยกกองทัพขึ้นมาขับไล่พม่าออกจากเชียงแสนได้สำเร็จ แล้วให้เผาเมืองเสีย กวาดต้อนผู้คน ประมาณ ๒๓,๐๐๐ ครอบครัว โดยแบ่งออกเป็นห้าส่วน ให้ไปอยู่ที่เมืองเชียงใหม่ นครลำปาง นครน่าน เมืองเวียงจันทน์ และกรุงเทพ ฯ ในส่วนที่มากรุงเทพ ฯ มีบางส่วนให้ไปตั้งบ้านเรือนอยู่ที่เมืองสระบุรี และมีราชบุรี เชียงแสนจึงกลายเป็นเมืองร้างไประยะหนึ่ง
             ในปี พ.ศ.๒๓๘๖ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีการจัดตั้งเมืองเชียงรายขึ้นมาใหม่ เพื่อเป็นกำลังช่วยเหลือเชียงใหม่ ป้องกันภัยจากพม่าโดยมีฐานะเป็นเมืองบริวารของเชียงใหม่ พระเจ้าโหตรประเทศ เจ้าเมืองเชียงใหม่ได้ให้ญาติพี่น้อง มีเจ้าหลวงธรรมลังกาเป็นเจ้าหลวงเมืองเชียงราย เจ้าอุ่นเรือนเป็นพระยาอุปราช เจ้าคำแสนเป็นพระยาราชวงศ์ เจ้าชายสามเจ้าพูเกี๋ยงเป็นพระยาราชบุตร มีราษฎรที่ถูกกวาดต้อนมาจากหัวเมืองขึ้นของพม่า พร้อมด้วยพ่อค้าที่เป็นคนพื้นเมืองของไพร่เมืองสี่เมืองคือ เมืองเชียงตุง เมืองพยาก เมืองเลน และเมืองสาด ประมาณ ๑,๐๐๐ ครอบครัว นำมาสร้างบ้านเมือง ได้มีการสร้างกำแพงเมืองเพิ่มเติมจากของเก่าสมัยพญามังราย ให้เป็นเมืองพันธุมติรัตนอาณาเขต มีสะดือเมืองอยู่ที่วัดจันทโลก (วัดกลางเวียง) ในสมัยนั้นเมืองเชียงใหม่มีชื่อว่า เมืองรัตตนติงสาวภิวนบุรี การปกครองเมืองเชียงรายในสมัยนี้เป็นยุคที่เรียกว่า เจ้าขัน ๕ ใบ ซึ่งเป็นเชื้อสายในตระกูลเจ้าเจ็ดตน ที่ได้รับแต่งตั้งจากเมืองเชียงใหม่
             ในปี พ.ศ.๒๔๑๓ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า ฯ เจ้าอุปราช เจ้าราชวงศ์ นครเชียงใหม่ มีใบบอกข้อราชการไปยังกรุงเทพ ฯ ว่า ชาวพม่า ลื้อ เขิน เมืองเชียงตุง ประมาณ ๓๐๐ ครอบครัว อพยพมาอยู่ที่เมืองเชียงแสน ตั้งตัวเป็นอิสระไม่ยอมอยู่ใต้การปกครองของไทย จึงให้อุปราชแต่งคนไปว่ากล่าว ให้ถอยออกไปจากราชอาณาจักร ถ้าอยากจะตั้งอยู่ให้อยู่ในบังคับบัญชาเมืองเชียงราย และนครเชียงใหม่ แต่ก็ไม่ได้ผล ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๑๗ เจ้าอินทรไชยานนท์ เจ้านครเชียงใหม่ ได้เกณฑ์กำลังจากนครเชียงใหม่ นครลำปาง เมืองลำพูน จำนวน ๔,๕๐๐ คน ยกจากเชียงใหม่มาที่เชียงราย และเชียงแสน ไล่ต้อนพวกดังกล่าวออกไปจากเชียงแสน ทำให้เชียงแสนเป็นเมืองร้างอีกครั้งหนึ่ง จนถึง ปี พ.ศ.๒๔๒๓ จึงได้ให้เจ้าอินต๊ะบุตรเจ้าบุญมา เจ้าผู้ครองเมืองลำพูน เป็นหัวหน้า นำราษฎรชาวลำพูนและเชียงใหม่ ประมาณ ๑,๕๐๐ ครอบครัว ขึ้นไปตั้งรกรากอยู่ที่เมืองเชียงแสน โดยได้ตั้งถิ่นฐานทำกิน อยู่ตามลำแม่น้ำคำ ตั้งแต่บ้านแม่คำ บ้านห้วยน้ำราก ตลอดถึงบ้านกว๊านบุญเรือง ในเขตประเทศลาดในปัจจุบัน
             ต่อมาเจ้าอินต๊ะได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเป็นพระยาราชเดชดำรง ตำแหน่งเจ้าเมืองเชียงแสน มีเจ้าเมืองบริเวณหัวเมือง ๕ หัวเมือง พระยาประเทศอุตรทิศ เจ้าเมืองพะเยา พระยามหิทธิวงศา เจ้าเมืองฝาง พระยารัตนเขดต์ เจ้าเมืองเชียงราย พระยาราชเดชดำรง เจ้าเมืองเชียงแสน และพระยาจิตวงศ์วรยศรังษี เจ้าเมืองเชียงของ
             ในปี พ.ศ.๒๔๓๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้า ฯ ให้พระศรีสหเทพ (เส็ง  วิริยสิริ) จัดการปกครองมณฑลพายัพใหม่ เมืองใหญ่มีเก๊าสนามหลวงเป็นศูนย์กลางจัดให้มีแคว่นแก่บ้าน (กำนัน - ผู้ใหญ่บ้าน) แต่ละแคว่นขึ้นกับเมือง เรียกผู้ปกครองเมืองว่า เจ้าเมือง เมืองขึ้นกับบริเวณ เรียกผู้เป็นหัวหน้าว่า ข้าหลวงบริเวณ ข้าหลวงบริเวณขึ้นกับเก๊าสนามหลวง ตั้งนครเชียงใหม่เป็นตัวมณฑล ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๓ ได้มีประกาศกระทรวงมหาดไทย ยกเมืองเชียงรายเป็นเมืองจัตวา รวมอยู่ในมณฑลพายัพ มีความว่า
             "แต่เดิมเมืองเชียงราย เมืองฝาง เวียงป่าเป้า เมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอแม่สรวย อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงของ ได้จัดรวมเข้าเป็นจังหวัด เรียกว่า จังหวัดพายัพภาคเหนือ ต่อมาเมืองเหล่านี้เจริญขึ้น สมควรเลื่อนการปกครองขึ้นให้สมกับราชการ และความเจริญในท้องถิ่น จึงให้รวมเมืองเชียงแสน เมืองเชียงราย เมืองฝาง เวียงป่าเป้า เมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอแม่สรวย อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงของ ตั้งเป็นเมืองจัตวา เรียกว่าเมืองเชียงราย อยู่ในมณฑลพายัพ และจัดแบ่งการปกครองออกเป็น ๑๐ อำเภอ เหมือนอย่างหัวเมืองชั้นในที่ขึ้นกับกรุงเทพ ฯ ให้พระภักดีณรงค์ ซึ่งเป็นข้าหลวงประจำจังหวัดพายัพภาคเหนือ เป็นผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงราย"

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |