โบราณสถาน และโบราณวัตถุ
            จังหวัดลำพูน มีประวัติความเป็นมายาวนาน มีร่องรอยโบราณสถานที่เก่าแก่ มีคุณค่าทางศิลปะ ประวัติศาสตร์ และโบราณคดี มีสถานที่ที่เป็นแหล่งโบราณคดี แหล่งประวัติศาสตร์ มีหลักฐานทางโบราณคดีที่สำรวจพบหลายประเภท มหาอำมาตย์โท พระยาราชนุกูลวิบูลย์ภักดี สมุหเทศาภิบาลพายัพ ได้ดำริที่จะรวบรวมโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุที่ค้นพบและได้รับบริจาคจากประชาชน แล้วจัดตั้งเป็นพิพิธภัณฑ์สำหรับมณฑลพายัพขึ้น เพื่อมิให้โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุเหล่านั้นสูญหายไป สำหรับที่ตั้งพิพิธภัณฑ์ครั้งแรกคือ บริเวณศาลาบาตร ตรงมุมด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ขององค์พระธาตุหริภุญชัย ปัจจุบันโบราณวัตถุ และศิลปวัตถุบางส่วนได้ขึ้นทะเบียน และจัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติหริภุญชัย จังหวัดลำพูน
    แหล่งโบราณคดี

            แหล่งโบราณคดีสมัยก่อนล้านนาในลุ่มแม่น้ำกวง  พบแหล่งโบราณคดีหลายแห่งที่แสดงให้เห็นถึงพัฒนาการของการอยู่อาศัยที่ต่อเนื่องเป็นระยะเวลายาวนาน มีผู้คนอยู่อาศัยดำรงชีวิตแบบดั้งเดิม ในสังคมเกษตรกรรมสมัยโลหะตอนปลาย กระจายอยู่ตามแนวลำน้ำตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๑ - ๑๒ มีรูปแบบทางวัฒนธรรมรวมกันเป็นของตนเอง และมีการติดต่อแลกเปลี่ยนกับชุมชนภายนอก จนถึงประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ - ๑๔ เมื่อวัฒนธรรมจากภาคกลางของประเทศเข้ามาผสมผสานกับวัฒนธรรมท้องถิ่น ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคม และวัฒนธรรม
            แหล่งโบราณคดีเมืองลำพูน  ที่ตั้งเมืองลำพูน หรือหริภุญชัย ตั้งอยู่ติดกับแม่น้ำกวง ทางด้านทิศตะวันออกของตัวเมืองปัจจุบัน มีผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมค่อนข้างรี หรือที่ตามตำนานกล่าวว่ามีรูปเหมือนหอยสังข์ เมืองนี้ตามตำนานกล่าวว่า ฤาษีวาสุเทพได้สร้างขึ้นมาแล้ว ไปอัญเชิญพระนางจามเทวีราชธิดากษัตริย์เมืองละโว้มาปกครอง เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๓ มีกษัตริย์ปกครองสืบต่อกันมาจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ในสมัยพญาญีจึงสิ้นราชวงศ์ มีหลักฐานจากศิลาจารึกภาษามอญโบราณ เป็นอักษรมอญเจ็ดหลัก กล่าวถึงกษัตริย์หริภุญชัย ที่ครองราชย์ในช่วงปี พ.ศ.๑๕๙๖ - ๑๖๔๑ ทรงบำเพ็ญกุศลเนื่องในพุทธศาสนา
            แหล่งโบราณคดีวัดสังฆาราม (ประตูลี้)  ตั้งอยู่ในเขตตำบลในเมือง อำเภอเมือง ฯ วัดสังฆาราม เป็นวัดเก่าแก่ ตั้งแต่สมัยพระนางจามเทวี กล่าวกันว่าเป็นวัดหนึ่งของวัดสี่มุมเมือง เป็นวัดที่ตั้งอยู่นอกกำแพงเมืองด้านทิศใต้ พบพระพิมพ์ดินเผาสกุลช่างต่าง ๆ ภาชนะดินเผาแบบหริภุญชัย และกลุ่มโครงกระดูกคนเป็นจำนวนมาก พบหม้อที่บรรจุกระดูกคนแบบวัฒนธรรมหริภุญชัย เศษกระดูกคนเผาไฟ ลูกปัดแก้ว พระพิมพ์ดินเผา เชิงเทียน ภาชนะดินเผาประเภทเครื่องเคลือบสีขาวของจีน สมัยราชวงศ์ซุ่ง เครื่องประดับสำริด เครื่องมือเหล็ก กระเบื้องมุงหลังคา และมีเศษอิฐกระจายอยู่หนาแน่น
            แหล่งโบราณคดีบ้านวังไฮ  ตั้งอยู่บนที่ราบทางตะวันออกของแม่น้ำกวง ในเขตบ้านวังไฮ ตำบลเวียงยอง อำเภอเมือง สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นที่โล่ง บริเวณที่พบหลักฐานเป็นเนินดินสูงกว่าบริเวณพื้นที่โดยรอบเล็กน้อย พบเมื่อปี พ.ศ.๒๕๒๙ ได้พบโบราณวัตถุหลายประเภท ได้แก่ โครงกระดูกมนุษย์ ภาชนะดินเผา แวดินเผา เครื่องมือหินกะเทาะ เครื่องมือเหล็ก เครื่องประดับประเภทลูกปัดหิน ลูกปัดแร่ อาเกต กำไลสำริด ต่างหูแก้ว ฯลฯ จากหลักฐานที่พบพอสรุปได้ว่า ในระยะแรกมีกลุ่มชนสังคมดั้งเดิมอยู่ในแถบที่ราบเชียงใหม่ - ลำพูน มีวัฒนธรรมแบบแรกเริ่มสังคมบรรพกาล มีการติดต่อกับกลุ่มชนจากภาคกลางที่นำวัฒนธรรม ทวาราวดีมาด้วย และเริ่มค่อย ๆ เปลี่ยนแปลงการฝังศพมาเป็นการเผาศพ เพราะจากชั้นดินที่สองได้พบภาชนะแบบหริภุญชัยที่ใช้บรรจุกระดูกอยู่เป็นจำนวนพอสมควร
            แหล่งโบราณคดีโรงเรียนบ้านเวียงยอง (วัดดอนแก้ว)  วัดดอนแก้วเป็นวัดร้าง  ตั้งอยู่นอกกำแพงเมืองทางด้านตะวันออกของแม่น้ำกวง ในเขตตำบลเวียงยอง อำเภอเมือง ฯ พบพระพุทธรูปหินทรายสามองค์ พบศิลาจารึกสองหลักเป็นเรื่องราวการสร้างเจดีย์โดยพระเจ้าสรรพสิทธิ์ มีอายุอยู่ประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๑๗ จากการขุดค้นทางโบราณคดี พบหลักฐานกิจกรรมของมนุษย์ในอดีตเป็นสามระยะ ได้ขุดพบก้อนดินเหนียวที่เหมาะสำหรับทำผลิตภัณฑ์ประเภทดินเผา พบร่องรอยเกี่ยวกับประติมากรรมรูปปั้น ได้พบก้อนดินเผาเนื้อสุกสีแดง ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นแกนของประติมากรรมปูนปั้น เป็นการพบหลักฐานกิจกรรมที่อาจเกี่ยวข้องกับ การสร้างวัตถุเนื่องในพระพุทธศาสนา
            แหล่งโบราณคดีบ้านวังม่วง  ตั้งอยู่ริมฝั่งซ้ายของแม่น้ำกวง ในเขตตำบลเวียงยอง อำเภอเมือง ฯ พื้นที่เป็นดินป่าละเมาะ พบเศษภาชนะดินเผาคล้ายคลึงกับที่พบในแหล่งโบราณคดีบ้านศรีย้อย สันนิษฐานว่าเป็นแหล่งโบราณคดีที่อยู่ในสมัยหริภุญชัย หรือก่อนหน้านั้น
            แหล่งโบราณคดีบ้านศรีย้อย  ตั้งอยู่ริมตลิ่งฝั่งขวาของแม่น้ำกวงค่อนไปทางทิศใต้ของตัวเมืองลำพูน ในเขตตำบลต้นธง อำเภอเมือง ฯ พบเศษภาชนะดินเผาตกแต่งผิวด้วยลวดลาย และวิธีการต่าง ๆ ทั้งลายขูดลายขีด ลายประทับ ภาชนะรูปทรงต่าง ๆ เช่นหม้อก้นกลม หม้อมีเชิง ชามก้นบาตร และฝาโกศ ซึ่งเป็นภาชนะในสมัยหริภุญชัย สันนิษฐานว่าเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของชุมชนเกษตรกรรมสมัยหริภุญชัย หรือก่อนหน้านั้น
            แหล่งโบราณคดีวัดมณียาราม (กู่ละมัก)  ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของตัวเมืองลำพูน ริมฝั่งแม่น้ำกวงฝั่งตะวันตก ในเขตตำบลบ้านธง อำเภอเมือง ฯ ตามพงศาวดารโยนก ได้กล่าวถึง การสร้างมหาเจดีย์ในวัดกู่ละมัก โดยพระนางจามเทวีโปรดให้นายธนูศิลป์ยิงธนูเสี่ยงทาย เพื่อหาสถานที่สร้างมหาเจดีย์ ธนูมาตกริมฝั่งแม่น้ำกวงด้านทิศตะวันตก บริเวณที่เป็นวัดกู่ละมักปัจจุบัน พระนางจามเทวีจึงโปรดให้ก่อมหาเจดีย์ตรงจุดที่ลูกธนูตกแล้วบรรจุพระบรมสารีริกธาตุไว้ภายใน
            จากการขุดค้น เมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๔ ปรากฏร่องรอยมนุษย์สามชั้นวัฒนธรรม ระยะแรกโบราณวัตถุที่พบส่วนใหญ่เป็นชิ้นส่วนภาชนะดินเผาแบบหริภุญชัย ชิ้นส่วนเครื่องประดับสำริด และถ่านที่เกิดจากกิจกรรมของมนุษย์ มีอายุอยู่ประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๑๕ - ๑๖ ระยะที่สอง พบชิ้นส่วนเครื่องถ้วยล้านนา ในพุทธศตวรรษที่ ๒๐ - ๒๑ เครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์หยวน พุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๒๐ และราชวงศ์หมิง พุทธศตวรรษที่ ๒๐ - ๒๑ ปะปนอยู่กับเครื่องถ้วยหริภุญชัย ระยะที่สามพบร่องรอยของมนุษย์ในยุคปัจจุบัน โดยพบชั้นดินที่นำมาปรับพื้นที่ภายในวัด โบราณวัตถุที่พบมีหลายอย่างที่เป็นศิลปะหริภถุญชัย ซึ่งแสดงให้เห็นว่าบริเวณวัดแห่งนี้มีร่องรอยว่าเคยเป็นที่ตั้งศาสนสถานรุ่นเก่า ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๗ - ๑๘
            แหล่งโบราณคดีบ้านบ่อแก้ว  ตั้งอยู่ในเขตตำบลต้นธง อำเภอเมือง ฯ พบเศษภาชนะดินเผา เครื่องเคลือบเตาพื้นเมืองล้านนา และเครื่องถ้วยจีน โดยขุดพบตุ้มถ่วงแหดินเผา กล้องยาสูบดินเผา ลูกปัดหินคาร์เนเลียน ภาชนะดินเผาทรงหม้อคณที ซึ่งเป็นลักษณะของภาชนะแบบหริภุญชัย แสดงว่ามีการใช้พื้นที่แห่งนี้เป็นที่อยู่อาศัยมาตั้งแต่สมัยหริภุญชัยแล้ว
            แหล่งโบราณคดีบ้านสันต้นธง  ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของแม่น้ำกวง ในเขตตำบลต้นธง อำเภอเมือง ฯ ลักษณะพื้นที่เป็นเนินเตี้ย ๆ กลางทุ่งนา มีซากโบราณสถานเป็นเนินเตี้ย ๆ และมีเศษอิฐกระจายอยู่ทั่วไป พบโบราณวัตถุที่เป็นเศษภาชนะกระเบื้อง อิฐเสาอาคาร ชิ้นส่วนภาชนะลายขูดขีดรูปสามเหลี่ยมแบบหริภุญชัย และชิ้นส่วนสถาปัตยกรรมในสมัยล้านนา แสดงว่าพื้นที่นี้มีการอยู่อาศัยตั้งแต่สมัยหริภุญชัยต่อเนื่องมาจนถึงล้านนา
            แหล่งโบราณคดีบ้านสัมมะนะ  ตั้งอยู่ในเขตตำบลต้นธง อำเภอเมือง ฯ พบเศษภาชนะดินเผา ซึ่งสามารถนำมาต่อกันได้เป็นรูปทรงหม้อก้นกลมขนาดเล็กและขนาดใหญ่ หม้อขนาดใหญ่ขึ้นรูปด้วยมือ เนื้อดินค่อนข้างละเอียด ทำลายเชือกทาบบริเวณก้นหม้อ ส่วนหม้อขนาดเล็กมีเนื้อหยาบ ลายเชือกทาบ และอีกใบหนึ่งทำลายขูดขีดเป็นเส้นคลื่นรอบตัวหม้อ และไหล่ โดยผิวภาชนะมีการทำน้ำดิน และขัดมัน นอกจากนี้ยังพบภาชนะรูปทรงกระบอก ที่มีการขัดผิวดำ และทำลายขูดขีดรอบ ๆ ภาชนะ และยังพบกระดูกมนุษย์ถูกฝังอยู่ร่วมกับภาชนะดินเผาดังกล่าว พื้นที่นี้จึงน่าจะเป็นแหล่งฝังศพของกลุ่มคนพื้นเมืองดั้งเดิม ที่ดำรงชีวิตตั้งถิ่นฐานอยู่บริเวณที่ราบริมแม่น้ำ
            แหล่งโบราณคดีวัดสันริมปิง  ตั้งอยู่ในเขตตำบลริมปิง อำเภอเมือง ฯ จากการสำรวจ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๒๘ พบโบราณวัตถุจำพวกเศษภาชนะดินเผากระจัดกระจาย โบราณวัตถุที่พบส่วนใหญ่เป็นของใช้ในชีวิตประจำวัน และโบราณวัตถุที่เกี่ยวเนื่องกับการสร้างที่อยู่อาศัยหรือศาสนสถาน จึงสันนิษฐานได้ว่าพื้นที่แห่งนี้น่าจะเป็นที่อยู่อาศัยของชุมชนขนาดใหญ่ และน่าจะมีความสัมพันธ์กับชุมชนภายในเมืองหริภุญชัย และมีการใช้พื้นที่อยู่อาศัยอย่างต่อเนื่องมาจนถึงสมัยล้านนา
            แหล่งโบราณคดีเมืองโบราณ  ตั้งอยู่บนเนินเขาในเขตตำบลลี้ อำเภอลี้ ได้มีการสำรวจ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๒๕ พบหลักฐานทางโบราณคดีประเภท ภาชนะดินเผา ตะกัน ครกดินเผา สากดินเผา เครื่องถ้วยจีน เครื่องมือเหล็ก เครื่องมือหิน สรุปได้ว่าเมืองโบราณแห่งนี้มีอายุอยู่ประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๒๐ จนถึงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๒
            แหล่งโบราณคดีบ้านทาปลาดุก ตั้งอยู่ในเขตตำบลทาปลาดุก อำเภอแม่ทา เป็นแหล่งฝังศพของมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย พบเมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๙ โบราณวัตถุที่พบได้แก่ โครงกระดูกมนุษย์หนึ่งโครง ขวานหินขัดขนาดเล็กหนึ่งชิ้น ภาชนะดินเผาหลายใบ มีรูปแบบสำคัญอยู่สามแบบคือ
                -  แบบที่ ๑ เป็นหม้อมีสัน ก้นกลม ไหล่กว้าง คอสั้น ขอบปากบานออก ที่ช่วงล่างและก้นหอยมีลายเชือกทาบ เหนือสันที่บริเวณไหล่จนถึงคอ ผิวขัดมันเรียบ มีลายขีดเป็นแถบรูปสามเหลี่ยมผสมลายจุดในเส้นคู่ขนาน และเขียนลายสีแดงโดยรอบ ภาชนะดินเผาลักษณะนี้ไม่เคยพบในแหล่งโบราณคดีใดในเขตภาคเหนือตอนบนมาก่อน
                -  แบบที่ ๒ เป็นภาชนะดินเผารูปทรงกระบอก ก้นแบบตัดตรง มีลายเชือกทาบผิวรูปทรงกระบอกเรียบ คล้ายภาชนะดินเผาที่พบในแหล่งโบราณคดีบ้านสัมมะนะ
                -  แบบที่ ๓ เป็นภาชนะดินเผาชามก้นกลมขนาดใหญ่ มีลายเชือกทาบ ขอบปากพับเข้า
โบราณสถาน