หุ่นกระบอกไทย  การเล่นหุ่นกระบอกในเมืองไทยนั้น จากจดหมายเหตุของลาลูแบร์ ราชทูตของพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ แห่งฝรั่งเศส ซึ่งเข้ามาเมืองไทย ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ ระหว่างปี พ.ศ.๒๒๒๙ - ๒๒๓๑ แล้วก็น่าจะคงมีมาแล้วไม่ต่ำกว่า ๓๐๐ ปี ส่วนจะแพร่หลายในเมืองตากเมื่อไร ไม่ปรากฎหลักฐานแน่ชัด เรื่องที่เล่นได้แก่ เรื่องพระอภัยมณี โม่งป่า จำปาทอง ไชยเชษฐ์ แก้วหน้าม้า ลักษณะวงศ์ และสังข์ทอง
            องค์ประกอบของการจัดและการแสดงหุ่นกระบอกไทย มีดังนี้
                ตัวหุ่น  ทำด้วยไม้ทองหลาง ไม้กุ่มหรือไม้เนื้อละเอียด โดยแบ่งออกเป็นส่วนหน้าอก ซึ่งใช้กาบมะพร้าว ส่วนลำตัวทำด้วยปล้องไม้ไผ่ ที่สำหรับมือจับเชิดใช้ไม้เนื้อละเอียด ไม้เชิดแขนจะใช้ปล้องไม้ไผ่ขนาดเล็กหรือไม้เนื้อละเอียด นิ้วมือของหุ่นจะมี ๙ นิ้ว โดยมือข้างหนึ่ง จะหักข้อมือปลายนิ้วแผ่ตรง และอีกข้างหนึ่งจะทำให้นิ้วหนึ่งเป็นรูกลมสำหรับใส่ขลุ่ย ดาบหรือกระบอก หุ่นแต่ละตัวจะมีการประดับประดาด้วยลูกปัด ชฎาหรือปิ่น
                การเก็บหุ่นจะมีรางไม้ซึ่งทำด้วยไม้ไผ่ ยาวประมาณ ๓ เมตร เจาะรูกลมสำหรับใช้เป็นที่เสียบหุ่นในท่ายืน
                โรงหุ่นกระบอกและฉาก  โรงหุ่นกระบอกที่ปลูกกลางแจ้งจะมีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยม ยกพื้นสูงประมาณ ๑.๕๐ - ๒.๐๐ เมตร หน้าโรงยาวประมาณ ๕ เมตร จากพื้นโรงถึงหลังคาสูงประมาณ ๓ เมตร จากหน้าโรงถึงหลังโรงลึกประมาณ ๔ เมตร หลังโรงบรรจุคนเชิด คนพากษ์ คนบอกบท นักดนตรี เครื่องดนตรี ปี่พาทย์ สองข้างโรง รวมทั้งด้านหลังจะมีฝากั้นทึบ บริเวณของหลังคาด้านบนอาจติดผ้าระบาย ประดับเพื่อความสวยงาม ชื่อของคณะหุ่นจะติดไว้ด้านบนนี้ด้วย มีฉากทำด้วยมู่ลี่ไม้ไผ่ วาดเป็นรูปท้องพระโรง ด้านล่างสุดของโรงหุ่น จะมีผ้าฉากเป็นรูปมัจฉาแหวกว่าย ผูกต่อจากด้านล่างของมู่ลี่ไม้ไผ่ ห่างจากฉากออกไปประมาณ ๑ ศอก เพื่อใช้เป็นที่สอดมืออออกมาเชิดหุ่น ซึ่งจะออกจากโรงทางซ้ายและเข้าโรงทางขวา
                ดนตรีและเพลง  เครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบการแสดงหุ่นกระบอก บางคณะใช้วงปี่พาทย์เครื่องห้า ได้แก่ ระนาด กลองทัด ฆ้องวง ปี่ ตะโพน ฉิ่ง กรับ และซออู้ ซึ่งใช้บรรเลงประกอบการขับร้อง
                คนร้องคนบอกบท  ผู้เชิดอาจจะร้องเพลงหุ่นเอง โดยมีลูกคู่สตรีและผู้เชิดคนอื่น ๆ เป็นลูกคู่รับ นอกจากนี้ยังมีคนบอกบทซึ่งนับเป็นคนสำคัญมาก เพราะจะเป็นผู้บอกคำร้องให้ผู้เล่น และบอกเพลงบอกหน้าพากย์ด้วย
            นาฏศิลป์และดนตรี  มีการแสดงละครซอของชาวไทยพื้นราบ การแสดงจิ๊กริของชาวกะเหรี่ยง การเต้นละครกะเหรี่ยง ฟ้อนเจิง การเต้นแดบของชาวม้ง การเล่าดาว การดีดซึง การละเล่นพื้นเมือง (จ๊อย) ฯลฯ
ศาสนา ความเชื่อ พิธีกรรม
            จากการพบซากเมืองโบราณ พบพระพุทธรูปสมัยเชียงแสน ซากอิฐสมัยทวารวดี ตำนานพระบรมธาตุที่บ้านตาก ตำนานจามเทวีวงศ์ และจารึกสมัยสุโขทัย แสดงถึงร่องรอยที่มีพระพุทธศาสนาอยู่แล้วในเมืองตาก จึงอาจกล่าวได้ว่าพระพุทธศาสนาได้แพร่หลายมายังเมืองตากประมาณกว่าพันปีมาแล้ว
            อย่างไรก็ตาม แม้ว่าพระพุทธศาสนาจะแพร่หลายไปทั่วจังหวัดตากก็ตาม แต่ประชาชนก็ยังนับถือผี ความลึกลับและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ เช่นนับถือเจ้าพ่อขุนทะเล ผีต้นไม้ ผีภูเขา ผีไร่ ผีนา ผีน้ำ ผีสุนัข ผีฟ้า ผีหลวง ฯลฯ
            การเผยแพร่ศาสนาคริสต์ในจังหวัดตาก  ในปี พ.ศ.๒๔๙๙ ยังไม่ปรากฎว่ามีชาวบ้านคนใดนับถือศาสนาคริสต์ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๕๐๔ ได้มีบาทหลวง ชาวฝรั่งเศส เดินทางมาจากวัดคริสต์จักร อำเภอสวรรคโลก จังหวัดสุโขทัย และเริ่มตั้งศูนย์ประกอบพิธีมิสซาร์
            พ.ศ.๒๕๐๕ หม่อมหลวงสรรคฤดี ชุมแสง ได้ซื้อที่ดินแปลงใหญ่บริเวณโรงเรียนมัธโนทัยปัจจุบัน และได้สร้างโบสถ์น้อยใช้ประกอบพิธีทางคริสต์ศาสนา โดยมีบาทหลวงเอเทียน กรางซ ชาวฝรั่งเศส เป็นผู้เผยแพร่คริสตศาสนานิกายโรมันคาธอลิกในเขตจังหวัดตาก และจังหวัดใกล้เคียง พร้อมทั้งได้สร้างโรงเรียนมัชโนทัย เปิดรับสอนนักเรียนรุ่นแรกชั้นประถมปีที่หนึ่งถึงปีที่หก นับว่าเป็นโรงเรียนสอนศาสนาคริสต์ในจังหวัดตากแห่งแรก
            พ.ศ.๒๕๑๐ อันเป็นปีแรกของมิสซังนครสวรรค์นั้น ที่วัดคาธอลิก จังหวัดตาก ได้ดำเนินการมาครบห้าปีแล้ว รวมทั้งเปิดโรงเรียนมัธโนทัย เป็นกิจการของวัดคู่กันมาด้วย โดยเจ้าวัดได้เปิดห้องสวดภายในอาคารที่พักเป็นวัดน้อยชื่อ วัดพระตรีเอกภาพ เพราะสมาชิกของวัดมีเพียงข้าราชการสอง - สามครอบครัว นอกนั้นเป็นครูในโรงเรียนซึ่งประมาณครึ่งหนึ่งเป็น คาทอลิก
            ในห้าปีแรก โรงเรียนมัธโนทัยเปิดสอนตั้งแต่ชั้นประถมปีที่หนึ่งถึงชั้นมัธยมปีที่สอง มีนักเรียนประมาณ ๕๐๐ คน
            ในปี พ.ศ.๒๕๓๑ ได้ขยายหลักสูตรระดับก่อนประถมศึกษา เป็นหลักสูตรสามปี  ตามนโยบายจัดการศึกษาของรัฐ และได้สร้างวัดใหม่ สามารถบรรจุสัตบุรุษได้ประมาณ ๑๒๐ คน และได้เปลี่ยนชื่อจาก วัดพระตรีเอกภาพ เป็นวัดนักบุญฟรังซิสเซเวียร์ มีสมาชิก ๖๒ คน มีครอบครัวหลักในพื้นที่ ๑๓ ครอบครัว
            การเผยแพร่ศาสนาอิสลามในจังหวัดตาก  ในอดีตกาลบรรพบุรุษชาวอิสลาม เป็นชนชาติอินเดีย เข้ามาในประเทศไทยโดยผ่านสิงคโปร์เข้ามาอยู่ที่กรุงเทพ ฯ แล้วมาตั้งรกรากที่จังหวัดตาก เมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๔๐๐ โดยกระจายกันอยู่ที่อำเภอเมือง ฯ และอำเภอบ้านตาก การเรียน การสอนด้านศาสนาไม่สะดวกเหมือนปัจจุบัน ที่สามารถมาเรียนรวมกันได้ที่มัสยิด ดังนั้นพ่อแม่จึงสอนลูก ๆ ให้อ่าน เขียน กุรอานไปตามลำพังของแต่ละครอบครัว
            ในปี พ.ศ.๒๕๐๘ ได้มีผู้เห็นความสำคัญของการละหมาดและการรวมตัวกันของชาวอิสลาม จังหวัดตาก จึงได้ใช้สถานที่ทำงานของ นายมุสตาฟา มุขตารี  เจ้าของและผู้จัดการบริษัทมิตรมุขตารี จำกัด เป็นสถานที่ประกอบพิธี ต่อมาได้ซื้อที่ดินและปลูกสร้างอาคารมัสยิด อัลฟัตตะห์ ที่ถนนมหาดไทยบำรุง เพื่อเป็นสถานที่ประกอบพิธีทางศาสนกิจ เป็นศูนย์รวมที่พักพิงของชาวมุสลิม ในอำเภอเมือง ฯ และอำเภอใกล้เคียง
ขนบธรรมเนียมประเพณีท้องถิ่น
    ขนบธรรมเนียมประเพณีสำคัญ
                ประเพณีก๋วยสลาก  กระทำกันในเขตอำเภอซีกตะวันตกของจังหวัดตาก ห้าอำเภอคือ อำเภอท่าสองยาง อำเภอแม่ละมาด อำเภอแม่สอด อำเภอพบพระ อำเภออุ้มผาง อำเภอบ้านตาก และอำเภอเมือง ฯ บางส่วนทางซีกตะวันออก เป็นประเพณีทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้ผู้ตาย โดยจัดของไทยทาน บรรจุในชะลอม (ก๋วย) ใบเล็ก ๆ ของที่ใส่ในชะลอมจะเป็นพวกอาหาร ขนม ผลไม้ หรือของใช้อื่น ๆ แล้วรวบรวมนำไปถวายพระที่วัด โดยไม่เจาะจงผู้รับ แต่จะถวายโดยการจับฉลาก
                กำหนดการทำบุญตานก๋วยสลาก ในเดือนสิบ (เดือนสิบสองเหนือ) เพราะในระยะนี้พระภิกษุสามเณร อยู่พร้อมในเทศกาลพรรษา สะดวกต่อการนิมนต์พระภิกษุสามเณรวัดอื่น ๆ ในเขตนั้นมาร่วมพิธีงานบุญ
                ชาวบ้านที่เป็นเจ้าภาพ ต้องเตรียมการจัดของไทยทานลงในชะลอม (ก๋วย) มีต้นเงิน ดอกไม้ ธูป เทียน มัดหรือผูกมัดบนก๋วยสลากด้วย บางคนนิยมทำก๋วยใหญ่คือ กัณฑ์ใหญ่ เพียงกัณฑ์เดียว มีของอุปโภคบริโภค จตุปัจจัยครบชุด ต้องเขียนในแจ้งความประสงค์ที่จะถวายทางก๋วยสลาก กัณฑ์นี้อุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้ใด ใบแจ้งความประสงค์นี้เรียกว่า เส้นสลาก เส้นสลากหนึ่งเส้นต่อก๋วยสลากหนึ่งก๋วย ยกเว้นที่ถวายพระพุทธ
                เมื่อถึงวันงาน ตอนเช้ามีการทำบุญตักบาตร ถวายภัตตาหาร บรรดาผู้ร่วมทำบุญ จะจัดนำก๋วยสลาก และกัณฑ์สลาก ตั้งเรียงรายบริเวณลานวัด เมื่อถึงพิธีคณะกรรมการจะเรียกรวบรวมเส้นสลากทั้งหมด จากเจ้าภาพนับยอดรวมได้เท่าใด เพื่อเฉลี่ยถวายพระภิกษุ สามเณร ตามส่วน พิธีกรกล่าวคำถวายทานก๋วยสลาก พระสงฆ์อุปโลกน์ รับเส้นสลากตามจำนวนเฉลี่ย
                เมื่อพระภิกษุ สามเณรได้เส้นสลากตามส่วนแล้ว จะมอบให้ผู้ติดตามเดินถือประกาศอ่านใบแจ้งความประสงค์ ไปในบริเวณงาน ผู้เป็นเจ้าภาพของก๋วยสลากหรือกัณฑ์ นั้น ได้ยินและทราบว่าเส้นสลากนั้นตกอยู่กับพระภิกษุ สามเณร รูปใด ก็ไปนิมนต์พระภิกษุ สามเณร รูปนั้นมารับตานก๋วยสลากที่ตนเป็นเจ้าภาพ พระสงฆ์อนุโมทนาให้พร เจ้าภาพอุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้ตาย