ศูนย์กลางความเจริญได้เปลี่ยนจากบริเวณที่ราบลุ่มสองฝั่งแม่น้ำมูล ไปอยู่บริเวณที่ราบสูงทางตอนใต้ของแม่น้ำมูล โดยเฉพาะบริเวณที่ลาดเชิงเขาดงรัก ปรากฏชุมชนเกิดขึ้นใหม่ในบริเวณดังกล่าวค่อนข้างหนาแน่น มีการพัฒนาโครงสร้างทางสังคม ได้แก่ การปกครอง วิถีชีวิต และคติความเชื่อต่าง ๆ แตกต่างออกไปจากชุมชนบริเวณที่ราบลุ่มสองฝั่งแม่น้ำมูลเป็นอันมาก มีพัฒนาการของชุมชนบริเวณนี้หลายประการด้วยกันคือ
             พัฒนาการด้านผังเมือง  มีการเปลี่ยนแปลงการสร้างผังเมืองที่มีรูปร่างไม่สม่ำเสมอ มีคูน้ำคันดินหลายชั้นมาเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า หรือสี่เหลี่ยมจตุรัส ไม่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ แต่จะมีการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ที่เรียกว่า บาราย พร้อมทั้งศาสนสถาน และสระน้ำศักดิ์สิทธิ์ เช่น ชุมชนบริเวณปราสาทเมืองต่ำ และปราสาทพนมรุ้ง เป็นต้น
             ยังมีเมืองโบราณที่มีการสร้างผังเมืองแบบเดิมที่กล่าวมาแล้ว ยังคงเป็นเมืองตลอดมาจนถึงสมัยนี้ แต่ลักษณะบางอย่างที่เป็นวัฒนธรรมเขมรเข้ามาเพิ่มเติม คือ มีการสร้างศาสนสถาน สระน้ำศักดิ์สิทธิ์ และอ่างเก็บน้ำเป็นต้น
             พัฒนาการทางด้านศาสนา และความเชื่อ  หลักฐานที่แสดงให้เห็นในเรื่องนี้ได้แก่ โบราณ และโบราณวัตถุ ซึ่งมีอยู่เป็นจำนวนมาก โบราณวัตถุที่พบส่วนใหญ่เป็นของใช้ในศาสนาฮินดู และพุทธศาสนาฝ่ายมหายาน มีขนาดและรูปแบบแตกต่างกันไปตามกาลสมัย และขนาดความสำคัญของชุมชน ส่วนศาสนสถานโดยทั่วไปมักทำคูน้ำล้อมรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีสระน้ำอยู่ใกล้ บางแห่งมีสระน้ำขนาดใหญ่ถึง ๒ - ๓ สระอยู่ใกล้ ๆ  ถ้าเป็นชุมชนขนาดใหญ่ ก็มักจะมีการสร้างอ่างเก็บน้ำหรือบารายไว้ใกล้ ๆ เช่นเดียวกัน
             การสร้างเทวาลัย มีการเกณฑ์แรงงานคนมาสร้าง ซึ่งจะมีแรงงานอยู่ ๒ ประเภทคือ
             กลุ่มแรงงานธรรมดา เกณฑ์มาจากราษฎรและชาวเมือง เพื่อใช้ในการจัดทำ และเคลื่อนย้ายวัสดุก่อสร้าง เช่น อิฐ หินทราย และศิลาแลง
             ช่างฝีมือ  จะเป็นช่างที่กษัตริย์หรือเจ้านายชุบเลี้ยงไว้ ทำหน้าที่แกะสลักลวดลายต่าง ๆ ตลอดจนการออกแบบสถาปัตยกรรม ศาสนสถานขนาดใหญ่ ๆ เช่น ปราสาทหินพิมาย ปราสาทหินเขาพนมรุ้ง ปราสาทเขาพระวิหาร มีการสร้างไม่แล้วเสร็จในรัชกาลเดียว
             ปราสาทในจังหวัดบุรีรัมย์ ทั้งที่เป็นปราสาทอิฐ หินทราย และศิลาแลง เท่าที่สำรวจพบในปัจจุบัน มีอยู่ ๖๙ แห่ง กระจายอยู่ในเขตอำเภอต่าง ๆ ที่มีมากที่สุดคือ อำเภอประโคนชัย มีอยู่ถึง ๑๓ แห่ง น้อยที่สุดคือ อำเภอหนองกี่ มีอยู่เพียงแห่งเดียว ส่วนที่ตัวอำเภอเมือง ฯ มีอยู่ ๓ แห่ง
    พัฒนาการอุตสาหกรรม  ประกอบด้วย เครื่องเคลือบ และโลหะกรรม
             เตาเผาเครื่องเคลือบ  พบกระจายอยู่บริเวณเขาดงรัก ตั้งแต่เขตอำเภอเฉลิมพระเกียรติ  อำเภอละหานทราย  อำเภอบ้านกรวด จากการสำรวจพบเตาเผาเคลือบดินมากกว่า ๓๐๐ เตา นับว่าเป็นแหล่งอุตสาหกรรผลิตเครื่องเคลือบดินเผาที่ใหญ่ที่สุดในอาเซียตะวันออกเฉียงใต้ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๕ - ๑๖ จากการขุดค้นพบว่าภายในเตาเผามีการกั้นแบ่งออกเป็นห้อง ๆ โดยใช้คันดินกั้นแต่ละห้องที่เป็นที่เผาเคาาาารื่องปั้นดินเผาแต่ละชนิด เครื่องปั้นดินเผาที่ผลิตจากเตาเหล่านี้ ส่วนมากเป็นเครื่องเคลือบสีน้ำตาลแก่ สีขาวนวล และสีเขียวอ่อน มีขนาดและชนิดต่าง ๆ กันตั้งแต่ไหขนาดใหญ่ คนโท โถ จาน ชาม ตลอดจนขวด และกระปุกเล็ก ๆ โถ และกระปุกบางชนิด ทำเป็นรูปผลไม้ และรูปสัตว์ เช่น นก ช้าง ไก่ กระต่าย หมี ฯลฯ ผลิตภัณฑ์บางชนิดมีการเคลือบสองสีในใบเดียวกัน บริเวณปากภาชนะเคลือบสีเขียว ตัวภาชนะเคลือบสีน้ำตาลแก่
             ผลิตภัณฑ์ที่สำคัญอย่างหนึ่งจากเตาเผาเหล่านี้คือ เครื่องประดับสถาปัตยกรรมได้แก่ กระเบื้องเคลือบมุงหลังคากระเบื้องชายคามีลวดลาย และบราลี เป็นต้น เครื่องเคลือบดินเผาที่ผลิตจากเตาเผาในเขตจังหวัดบุรีรัมย์ พบกระจายอยู่ทั่วไปตามเมืองโบราณ และชุมชนต่างๆ ในลุ่มแม่น้ำมูล แม่น้ำชี และแม่น้ำโขง นอกจากนั้นยังขยายไปยังบริเวณภาคกลางของประเทศไทยด้วย เช่น ที่เมืองสุโขทัย ลพบุรี ศรีสัชนาลัย และที่เมืองสิงห์ จังหวัดกาญจนบุรี เป็นต้น
             แหล่งโลหะกรรม  หรือแหล่งที่พบตะกรันขี้แร่ ซึ่งเกิดจากการหลอมหรือแปรรูปโลหะ วิธีการถลุงโลหะคงใช้วิธีพื้นฐาน คือ ใช้ถ่านให้ความร้อนแก่ท่อ และเบ้าหลอม ซึ่งทำด้วยดินเผา ทั้งสองอย่างนี้จะพบอยู่ทั่วไปโดยปะปนอยู่กับตะกรัน ส่วนสูบที่น่าจะเป็นท่อไม้คู่ ไม่เหลือซากให้เห็น
             แหล่งถลุงโลหะมีการกระจายอยู่ทุกอำเภอ มี่พบมากอยู่ในเขตอำเภอเมือง ฯ (บ้านยาง บ้านรุน บ้านโคตรีทอง) อำเภอคูเมือง (บ้านโนนมาลัย) อำเภอบ้านกรวด (บ้านสายโท ฯ บ้านเขาดิน) อำเภอพุทไธสง อำเภอสตึก (บ้านชุมแสง บ้านโคกเมือง)
    สมัยกรุงศรีอยุธยา
             ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ดินแดนในเขตเมืองบุรีรัมย์ เมืองพุทไธสง เมืองตลุง เมืองนางรอง ต่างก็ขึ้นอยู่กับกรุงศรีอยุธยา โดยขึ้นกับข้าหลวงแห่งเมืองนครราชสีมา มีเมืองนางรองเป็นเมืองเอก
             ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช พระองค์ได้ทรงตั้งให้พระยายมราช ครองเมืองนครราชสีมา และในสมัยนั้นเมืองนครราชสีมามีเมืองขึ้นอยู่ ๕ เมืองคือ นครจันทึก ชัยภูมิ พิมาย บุรีรัมย์ นางรอง ต่อมาได้ขยายเป็น ๙ เมืองคือ จตุรัส ภูเขียว เกษตรสมบูรณ์ ชนบท พุทไธสง ประโคนชัย รัตนบุรี ปักธงชัย และบำเหน็จณรงค์
    สมัยกรุงธนบุรี
             ในสมัยกรุงธนบุรี พระยานางรอง เจ้าเมืองนางรอง ซึ่งเป็นเมืองขึ้นของเมืองนครราชสีมา เอาเมืองนางรองไปขึ้นต่อเจ้าโอ เจ้าเมืองจำปาศักดิ์ ซึ่งตั้งตัวเป็นอิสระอยู่ พระยานครราชสีมาจึงแจ้งเข้ามายังกรุงธนบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสิน ฯ จึงโปรดเกล้า ฯ ให้เจ้าพระยาจักรี เป็นแม่ทัพยกกองทัพไปปราบเมืองนางรอง เมืองนครจำปาศักดิ์ โดยมีเจ้าพระยาสุรสีห์คุมกำลังไปช่วยเหลือ เจ้าโอและเจ้าอินแห่งนครจำปาศักดิ์ สู้ไม่ได้จึงหลบหนีไป กองทัพไทยตามจับได้ที่เมืองสีทันดร
             หลังจากพระยาจักรีตีได้เมืองนครจำปาศักดิ์ เมืองสีทันดร และเมืองอัตบือแล้ว เจ้าพระยาจักรีได้เกลี้ยกล่อมหัวเมืองเขมรป่าดง คือ เมืองสุรินทร์ เมืองสังขะ เมืองขุขันธ์ ให้มาอยู่ในอำนาจของกรุงธนบุรี ระหว่างเดินทัพกลับได้พบเมืองร้างที่ลุ่มแม่น้ำห้วยจระเข้มาก เห็นว่าเป็นชัยภูมิเหมาะสมที่จะตั้งเมือง แต่สถานที่เดิมเป็นป่าดงดิบมีไข้ป่าชุกชุม จึงได้อพยพผู้คนที่อยู่กระจัดกระจายอยู่รอบนอก ให้มาตั้งบ้านเรือนอาศัยอยู่บริเวณบ้านโคกหัวช้าง บ้านทะมาน (บริเวณรอบ ๆ วัดกลางบุรีรัมย์ในปัจจุบัน แล้วตั้งเมืองใหม่เรียกว่า เมืองแปะ อันเป็นที่มาของการก่อกำเนิดเมืองบุรีรัมย์ในเวลาต่อมา แล้วให้บุตรเจ้าเมืองพุทไธสมัน เป็นผู้ครองเมืองแปะ ต่อมาได้รับบรรดาศักดิ์เป็นที่พระยานครภักดี
    สมัยกรุงรัตนโกสินทร์
             ในปี พ.ศ.๒๓๗๐ เจ้าอนุเวียงจันทน์เป็นกบฎ ได้ให้เจ้าราชวงศ์ยกทัพมากวาดต้อนผู้คน และเสบียงอาหารแถบเมืองพุทไธสง เมืองนางรอง และเมืองแปะ พระนครภักดี (หงส์) นำราษฎรออกต่อสู้ แต่มีกำลังน้อยกว่า จึงได้ถอยหนีไปตั้งอยู่ที่เมืองพุทไธสง พวกเวียงจันทน์ติดตามจับพระนครภักดี และครอบครัวได้ที่ช่องเสม็ด นำไปให้เจ้าราชวงศ์ ซึ่งตั้งทัพรออยู่ที่ทุ่งสุวรรณภูมิ (ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดร้อยเอ็ด) พระนครภักดีถูกฆ่าตาย ต่อมาเมื่อทัพหลวงของไทยตีกองทัพเจ้าอนุเวียงจันทน์แตกกลับไปแล้ว จึงได้ตั้งให้หลวงปลัด บุตรชายพระนครภักดี (หงส์) เป็นผู้รั้งตำแหน่งเจ้าเมืองแทน
             เมืองแปะเปลี่ยนชื่อเป็นเมืองบุรีรัมย์ น่าจะอยู่ในต้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า ฯ เมื่อมีการปรับปรุงการปกครอง เมืองบุรีรัมย์ได้เปลี่ยนไปขึ้นต่อหัวเมืองฝ่ายเหนือ มีเมืองขึ้น ๑ เมืองคือ เมืองนางรอง ส่วนเมืองอื่น ๆ บางเมืองเช่น พุทไธสง ตะลุง (ประโคนชัย) ซึ่งปัจจุบันเป็นอำเภออยู่ในจังหวัดบุรีรัมย์ ได้เปลี่ยนเมืองขึ้นของเมืองนครราชสีมา และขึ้นต่อหัวเมืองลาวกลาง
             ในปี พ.ศ.๒๔๔๒ ได้มีการเปลี่ยนแปลง กำหนดชื่อและพื้นที่มณฑลขึ้นใหม่ เมืองนางรอง บุรีรัมย์ ประโคนชัย พุทไธสง และเมืองรัตนบุรี รวมเรียกว่า บริเวณนางรอง ได้ใหม่ให้เรียกว่า เมืองนางรองยกให้เป็นเมืองจัตวา
             ในปี พ.ศ.๒๔๕๐ ได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้า ฯ ให้กระทรวงมหาดไทย ปรับปรุงหัวเมืองภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เป็นมณฑล เมืองและอำเภอ เมืองบุรีรัมย์ขึ้นกับมณฑลนครราชสีมา มีอำเภอในสังกัด ๔ อำเภอคือ อำเภอพุทไธสง รัตนบุรี นางรอง และอำเภอประโคนชัย
             ในปี พ.ศ.๒๔๕๕ มณฑลอีสานแบ่งออกเป็นสองมณฑลคือ มณฑลอุบล ฯ และมณฑลร้อยเอ็ด ต่อมามฌฑลทั้งสอง ดังกล่าวได้รวมเข้ากับมณฑลนครราชสีมา
             ในปี พ.ศ.๒๔๖๕ ได้มีการปรับปรุงชื่อเขตและอำนาจบริหารหลายครั้งจนเป็นจังหวัด อำเภอและตำบล อย่างที่เป็นอยู่ปัจจุบัน
             หลังปี พ.ศ.๒๔๗๕ ได้มีการตราพระราชบัญญัติระเบียบการบริหารอาณาจักรสยาม พ.ศ.๒๔๗๖ จัดระเบียบการบริหารส่วนภูมิภาค ออกเป็นจังหวัด อำเภอ และตำบล

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |