ภาษาถิ่นของชนเผ่าต่าง ๆ ประชาชนชาวจังหวัดนครพนม มีอยู่หลายเผ่าพันธุ์ มีภาษาและสำเนียงพูดแตกต่างกันออกไป เผ่าที่สำคัญมีอยู่ เจ็ดเผ่า คือ
            เผ่าไท - ลาว  เป็นชาวไทยกลุ่มใหญ่ในจังหวัดนครพนม เช่นเดียวกับชาวไทยอีสานในจังหวัดอื่น ๆ อีกหลายจังหวัด ชาวไทยอีสานได้สืบเชื้อสายต่อเนื่องมานานนับแต่ พ่อขุนบรมปฐมวงศ์ของกษัตริย์เผ่าไทย จนถึงสมัยอยุธยา ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๒๓๒ ไทยอีสานส่วนหนึ่งได้อพยพลงมาตามลำน้ำโขง แล้วแผ่ขยายต่อไปตามลำน้ำชี ลำน้ำมูล และลำน้ำสายสำคัญอื่น ๆ ที่ไหลมาบรรจบแม่น้ำโขง
            เผ่าไทย้อ  ถิ่นฐานเดิมอยู่ที่เมืองหงสา แขวงไชยบุรี ในประเทศลาวในปัจจุบัน ต่อมาได้อพยพมาตั้งถิ่นฐานที่เมืองไชยบุรี ปากแม่น้ำสงครามริมฝั่งแม่น้ำโขง ซึ่งปัจจุบันอยู่ในเขตตำบลไชยบุรี อำเภอท่าอุเทน
            เผ่าผู้ไทย ตั้งถิ่นฐานอยู่ในเขตอำเภอเรณูนคร อำเภอนาแก อำเภอธาตุพนม อำเภอนาหว้า เดิมได้ตั้งอยู่ในแคว้นสิบสองจุไท สิบสองปันนา ได้อพยพมาอยู่ในถิ่นฐานปัจจุบัน เมื่อปี พ.ศ.๒๓๖๙
            เผ่าไทยกะเลิง  มีถิ่นฐานเดิมอยู่ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง และได้อพยพเข้ามาอยู่ทางฝั่งขวาของแม่น้ำโขง ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๖ โดยมาตั้งถิ่นฐานในเขตจังหวัดนครพนม สกลนคร มุกดาหาร และกาฬสินธุ์
            ภาษากะเลิงจัดอยู่ในตระกูลภาษาไท เช่นเดียวกับภาษาผู้ไทย ภาษาย้อ ภาษากะเลิงไม่มี ฟ.ใช้ พ.แทน เช่นไพพ้า (ไฟฟ้า) ไม่มี ฝ.ใช้ ผ.แทน เช่น ผาด (ฝาด) ไม่มี ร.ใช้ ล.แทน หรือ ฮ.แทน เช่น ลำ (รำ) ฮกเฮื้อ(รถเรื้อ) ไม่มี ช.ใช้ ซ.แทน เช่น ซม (ชม) มีอักษรควบใช้เป็นบางคำเช่น ขว้าน (ข้าม) สวาบ (สวบ) ทวาย (ทาย)
            เผ่าไทยแสก  เดิมมีถิ่นฐานอยู่ที่เมืองรองขึ้นกับกรุงเว้ ทางตอนกลางของประเทศเวียดนาม ต่อมาได้อพยพลงมาตามลำน้ำโขง มาตั้งถิ่นฐานชั่วคราวอยู่ระหว่างประเทศเวียดนามกับประเทศลาว ต่อมาในสมัยอยุธยา ในรัชสมัยพระเจ้าปราสาททอง ชาวแสกได้อพยพข้ามแม่น้ำโขง มาตั้งถิ่นฐานอยู่ที่ป่าหวายโศก ซึ่งต่อมาได้ชื่อว่า บ้านอาจสามารถ หรือเมืองอาจสามารถ และต่อมาก็ได้โยกย้ายไปอยู่ในที่ต่าง ๆ อีกในเขตอำเภอนาหว้า อำเภอศรีสงคราม และในประเทศลาว
            เผ่าไทยโส้ หรือไทยกะโซ่  เป็นตระกูลเดียวกับไทยข่า ได้อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ตั้งเมืองขึ้นหลายเมืองคือ เมืองรามราช เป็นชาวกะโซ่จากเมืองเชียงฮ่ม ในแขวงสุวรรณเขต ปัจจุบันอยู่ในเขตตำบลรามราช ตำบลพะทาย ตำบลท่าจำปา อำเภอท่าอุเทน ตำบลโพนสวรรค์ ตำบลบ้านค้อ ตำบลนาขมิ้น อำเภอโพนสวรรค์ นอกจากนี้ยังอยู่ในเขตอำเภอปลาปาก และอำเภอเมือง ฯ
            เผ่าไทยข่า  มีถิ่นกำเนิดเดิมอยู่ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงในแขวงสุวรรณเขต สาละวัน และอัตปือในประเทศลาว ได้อพยพมาอยู่ทางฝั่งขวาแม่น้ำโขงในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า ฯ ชาวข่าสืบเชื้อสายมาจากขอมโบราณ ภาษาไทยข่าเป็นภาษาในสาขามอญ เขมร
       จากรึกในจังหวัดนครพนม
            จารึกที่บรรจุอยู่ภายในองค์พระธาตุพนม  แบ่งตามเนื้อหาได้แปดประเภทคือ
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงิน ปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๑๙๑ - ๒๒๔๔ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่ออุทิศให้ผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๓๒ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่อสืบอายุพระพุทธศาสนา และปรารถนาถึงพระนิพพาน
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๑๙๑ - ๒๒๔๔ กล่าวถึงการสร้างขึ้น เพื่ออุทิศไว้กับพระพุทธศาสนา พร้อมทั้งมอบข้าคนให้เป็นข้าวัด
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๔๔ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่อขอให้สำเร็จตามความปรารถนา
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๑๙๑ - ๒๒๔๔ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่อสะเดาะเคราะห์
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๓๒ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่อให้เป็นที่ไหว้นบ
              จารึกฐานพระพุทธรูปบุเงินปางมารวิชัย จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๑๘ กล่าวถึงการสร้างขึ้นเพื่อเป็นการทำบุญ
              จารึกแผ่นทอง จารึกเป็นภาษาบาลี อักษรลาวตัวธรรม จารึกคาถาปฏิจจสมุปบาท
              จารึกลานเงิน จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๔๑ กล่าวถึงการนำอูบพระธาตุชินเจ้าที่จันทปุระมาฐาปนาในองค์พระธาตุพนม
              จารึกลานเงิน จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ พ.ศ.๒๒๓๘ เป็นพระราชสาส์นตราตั้ง
กล่าวถึงพระราชอาชญาเจ้านครวรกษัตริย์ ฯ
            จารึกวัดพระธาตุพนม  มีทั้งที่จารึกที่ฐานพระพุทธรูปบุเงิน จารึกใบเสมาหินทราย จารึกแผ่นอิฐเผารูปใบเสมา
จารึกพระพุทธรูปศิลาทราย รวม ๖ จารึกด้วยกัน คือ
            จารึกฐานพระพุทธรูปวัดพระธาตุพนม ๑  ปางมารวิชัย พบที่พระอุโบสถวัดพระธาตุพนม จารึกด้วยอักษรธรรมอีสาน
และอักษรไทยน้อย จารึกเมื่อปี พ.ศ.๒๐๔๖ ปัจจุบันเป็นพระประธานในพระอุโบสถวัดพระธาตุพนม
              จารึกวัดพระธาตุพนม ๒  จารึกใบเสมาหินทราย พบที่ใต้ฐานหอพระแก้ว วัดพระธาตุพนม จารึกด้วยอักษรไทยน้อย เมื่อ จ.ศ.๙๗๖
(พ.ศ.๒๑๕๗)  ปัจจุบันอยู่ในวิหารวัดพระธาตุพนม สาระที่จารึกมีความว่า พระยานครพิชิตธานี พร้อมด้วยท้าวพระยาในท้องถิ่น
ได้บูรณะวัดพระธาตุพนม และสร้างกำแพงแก้วล้อมรอบพระธาตุ รวมทั้งสร้างถาวรวัตถุอื่น ๆ
ตอนท้ายได้สาปแช่งผู้ถือสิทธิครอบครอง ทำลายทานวัตถุอันได้แก่ ทาสโอกาส ที่ดิน ไร่นาของวัด ได้กล่าวถึงการบูรณะเรือนธาตุชั้นที่ ๑
และการตกแต่งด้วย
              จารึกพระธาตุพนม ๓  จารึกแผ่นอิฐเผารูปใบเสมา จารึกด้วยอักษรไทยน้อย เมื่อ จ.ศ.๑๑๖๘ (พ.ศ.๒๓๔๙) กล่าวถึงพระยาจันทสุริยวงศา
เจ้าเมืองมุกดาหาร ได้ส่งขุนนางมาช่วยฟื้นฟูพระพุทธศาสนา สร้างพระอุโบสถวัดพระธาตุพนม เมื่อปี พ.ศ.๒๓๔๙
              จารึกวัดพระธาตุพนม ๔ จารึกพระพุทธรูปหินทราย พบที่เจดีย์รายด้านทิศตะวันตกขององค์พระธาตุพนม จารึกด้วยอักษรธรรมอีสาน
เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๐  กล่าวถึงหัวครูจันทราได้สร้างพระพุทธรูปไว้กับวัดพระธาตุพนม
              จารึกวัดพระธาตุพนม ๕  จารึกใบเสมาหินทราย จารึกด้วยอักษรธรรมอีสาน เมื่อปี จ.ศ.๑๒๘๓ (พ.ศ.๒๔๖๔) กล่าวถึงเจ้าครูศีลาภิรัตน์
พร้อมญาติโยมได้ประดิษฐาน พัทธสีมาที่วัดพระธาตุพนม
              จารึกวัดพระธาตุพนม ๖  จารึกใบเสมาหินทราย จารึกด้วยอักษรธรรมอีสาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๖ กล่าวถึงพระครูศีลาภิรัตน์ พร้อมคณะสงฆ์และทายกทายิกา ทั้งหลายได้พร้อมใจกันสร้างหอสวดมนต์ที่วัดพระธาตุพนม
            จารึกวัดไตรภูมิ  มีอยู่สองจารึกด้วยกัน เป็นจารึกบนใบเสมาหินทราย คือ
              จารึกวัดไตรภูมิ ๑  พบที่วัดใต้เมืองไชยบุรี จารึกด้วยอักษรธรรมอีสาน อายุประมาณ ปี พ.ศ.๒๓๕๗ ปัจจุบันอยู่ที่วัดไตรภูมิ บ้านไชยบุรี อำเภอท่าอุเทน กล่าวถึงเจ้าเมืองหงสาวดีพี่น้อง ซึ่งย้ายมาจากเมืองหงสา หรือหงสาวดี ซึ่งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำโขง บริเวณปากน้ำสงคราม ตั้งชื่อเมืองใหม่ว่า เมืองไชยสุทธิ์อุตมบุรี และพร้อมด้วยเสนาอมาตย์ได้พร้อมกันสร้างวัดสุนันทมหาอาราม
              จารึกวัดไตรภูมิ ๒  จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ ปี พ.ศ.๒๓๘๓ ปัจจุบันอยู่ที่วัดไตรภูมิ มีความว่า เจ้าเมืองหงสาวดีสองพี่น้อง มาตั้งเมืองไชยสุทธิ์ อุตมบุรี (ไชยบุรี) เมื่อปี พ.ศ.๒๓๕๗ และพร้อมใจกันสร้างวัดมหาอุตมนันท อาราม
             จารึกฐานพระพุทธรูปวัดศรีชมชื่น  เป็นจารึกที่ฐานพระพุทธรูปสำริด จารึกด้วยอักษรไทยน้อย อายุประมาณ ปี พ.ศ.๒๓๔๙ ปัจจจุบันอยู่ที่วัดศรีชมชื่น บ้านพิมาน ตำบลพิมาน อำเภอนาแก มีความว่า มหาราชครูคัมภีร์ปัญญาสร้างพระพุทธรูปไว้เพื่อพระพุทธศาสนา และปรารถนาพระนิพพาน
            จารึกฐานพระพุทธรูปวัดโอกาสศรีบัวบาน  เป็นจารึกบนฐานพระพุทธรูปศิลา จารึกด้วยอักษรธรรมอีสานอายุประมาณ ปี พ.ศ.๒๓๙๘ ปัจจุบันอยู่ที่วัดโอกาศศรีบัวบาน อำเภอเมือง ฯ มีความว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงแต่งตั้งเจ้าอุปราชชื่น เป็นพระพนมนครานุรักษาธิบดีศรีโคตรบองหลวง เจ้าเมืองนครพนม จึงสร้างพระพุทธรูปศิลาขนาดหนักเท่าตัวในวันขึ้นครองเมืองนครพนม
            จารึกพระบาง  พระพุทธรูปปางห้ามสมุทร  หล่อด้วยทองเหลือง จารึกด้วยอักษรลาวเก่า เมื่อปี พ.ศ.๒๐๐๘ ปัจจุบันอยู่ที่วัดไตรภูมิ มีความว่า สมเด็จพระเหมวันทากับทังอังเตวาสิก อุบาสก อุบาสิกาได้สร้างพระขนาดเท่าตัวคนไว้เป็นที่สักการบูชา
            จารึกวัดแก่งเมือง  เป็นจารึกบนเสมาหินทราย พบที่วัดแก่งเมือง อำเภอเมือง ฯ จารึกด้วยอักษรไทยอีสาน (ไทยน้อย)
            จารึกฐานพระพุทธรูปวัดโพธิ์ศรี  เป็นจารึกบนฐานพระพุทธรูปสำริดปางมารวิชัย พบที่วัดโพธิ์ศรี ตำบลในเมือง อำเภอเมือง ฯ จารึกด้วยอักษรไทย - ธรรมอีสาน เมื่อปี พ.ศ.๒๐๖๖
ขนบธรรมเนียมประเพณีท้องถิ่น
      การแต่งกาย
            ไทยอีสาน (ไทยลาว)  ชาย ใส่เสื้อคอกลม แขนสั้นสีดำมีแถบแดง กางเกงขาทรงกระบอก มีผ้าขาวม้าคาดพุง หญิง ใส่เสื้อคอกลมแขนยาวสีดำ มีแถบแดง นุ่งผ้าถุงสีดำ คาดเข็มขัดสีแดง สวมสร้อยเงิน ตุ้มหูเงินเกล้าผมมวย ผูกผ้าแดงที่ผม หรือประดับดอกไม้ ถ้าเป็นหญิงสูงศักดิ์จะมีผ้าสไบ  และผ้าถุงถักทอด้วยดิ้นเงิน และดิ้นทองเพิ่มไปด้วย
            ไทยญ้อ (ไทญ้อ)  ชาย ใส่เสื้อคอพวงมาลัยสีเขียว นุ่งโจงกระเบนสีน้ำเงิน มีผ้าสไบไหมสีน้ำเงินคล้องคอ และมีผ้าสไบสีแดงคาดเอว  หญิง สวมเสื้อสีบานเย็นแขนทรงกระบอก นุ่งผ้าถุงไหมมีเชิงเป็นตีนจก มีเข็มขัดคาดเอว และมีผ้าสไบสีแดงพาดไหล่
            ไทยโส้(ไทโซ่) ชาย ใส่เสื้อหม้อหห้อม นุ่งโสร่งผ้าไหม มีผ้าขาวม้าโพกหัว และคาดเอว  หญิง สวมเสื้อหม้อห้อมและนุ่งผ้าถุงสีดำเชิงผ้าถุงเป็นตีนจก คาดเข็มขัดเป็นลวด
            ผู้ไทย (ผู้ไท)  ชาย นุ่งกางเกงขาก๊วย สวมเสื้อหม้อห้อมนิลสีน้ำเงิน คอพระราชทานขบิบแดง กระดุมทองหรือเงิน ผ้าแพรลายเลงไหม (ผ้าขาวม้าไหม) มัดเอง ประแป้ง แต่งหน้า มีดอกไม้ทัดหู สวมกำไลเงินที่ข้อมือและข้อเท้า หญิง นุ่งผ้าถุงสีน้ำเงิน สวมเสื้อแขนกระบอกสีน้ำเงินขลิบแดง ประดับด้วยกำไล และสร้อยทอง หรือเงิน คาดสไบสีต่าง ๆ ส่วนมากจะเป็นสีขาว
            ไทยแสก (ไทแสก)  ชาย สวมเสื้อหม้อห้อม และนุ่งกางเกงขาก๊วยสีดำ มีผ้าขาวม้าคาดเอว และมีผ้าสไบคล้องคอ หญิง สวมเสื้อหม้อห้อมแขนยาว นุ่งผ้าถุง เชิงผ้าถุงเป็นตีนจก คาดเข็มขัด เป็นผ้าปักลายด้วยดิ้นเงิน ดิ้นทอง และสไบ
            ไทยกระเลิง  แต่งกายคล้ายไทยแสก
            ไทยข่า  แต่กายคล้ายไทยกระเลิง
      การกินอยู่
            อาหารพื้นเมืองได้แก่ ข้าวเหนียว ส้มตำ ไก่ย่าง ลาบ ป่นปลา ผักต้มจิ้มแจ่ว แก่งอ่อม สำหรับชาวชนบท จะกินสัตว์เกือบทุกชนิดที่มีอยู่ในท้องถิ่น รสชาติของอาหารนิยมรสจัดมาก คือ เค็มจัด เปรี้ยวจัด และเผ็ดจัด ไม่นิยมอาหารที่มีไขมันที่ใช้กะทิ หรือมันหมู การปรุงอาหารมักใส่หอม กระเทียม กะปิ ปลาร้า การกินในครอบครัว จะตั้งวงกินรวมกันทั้งหมด ระหว่างเวลากินอาหารจะพูดคุยปรึกษาหารือกันในเรื่องต่าง ๆ ผู้อาวุโสส่วนมากจะแนะนำสั่งสอนลูกหลานให้รู้จักขนบธรรมเนียมประเพณีท้องถิ่น และการละเล่นพื้นบ้านให้ถูกต้อง เป็นต้น

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |