จารึก  จังหวัดพะเยามีการค้นพบจารึกทั้งหมด ๑๑๒ หลัก จารึกไว้บนแผ่นหินทราย รูปสี่เหลี่ยมบ้าง รูปเสมาบ้าง หรือบนแท่งสี่เหลี่ยมด้านเท่ายอดมนบ้าง บางชิ้นจารึกบนแผ่นดิน และฐานพระพุทธรูป
            ศิลาจารึกจังหวัดพะเยา ปัจจุบันได้กระจัดกระจายไปอยู่ในที่ต่าง ๆ เช่น  วัดศิริโคมคำ มี ๕๓ หลัก วัดลี่ ๒๘ หลัก พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรุงเทพ ฯ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติลำพูน เชียงใหม่ และเชียงแสน อยู่ที่วัดต่าง ๆ ในจังหวัดพะเยา เช่น วัดอาราม ป่าน้อย อำเภอเมือง ฯ วัดพระแก้ว อำเภอเชียงคำ เป็นต้น
            ศิลาจารึกทั้งหมดนี้ มีผู้อ่าน และปริวรรตเรียบร้อยสมบูรณ์ จัดพิมพ์เป็นเล่ม เมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๙  ส่วนใหญ่จะจารึกเป็นอักษรฝักขาม ตั้งแต่สมัยพระเจ้าสามฝั่งแกน พระบิดาของพระเจ้าติโลกราช (พ.ศ.๑๙๔๕ - ๑๙๘๕)  ในเนื้อหาของจารึกจะกล่าวถึงเจ้าเมืองพะเยาในสมัยต่าง ๆ การสร้างวัดมีการผูกฝังสีมา การอุทิศส่วนกุศล การอุทิศที่นา และคนเป็นข้าพระพร้อมห้ามผู้ใดละเมิด เป็นต้น บางหลักได้กล่าวถึงการสืบทอดอำนาจของกษัตริย์
            ตำนาน  มีตำนานตั้งแต่การสร้างเมืองภูกามยาว หรือเมืองพะเยา โดยปรากฎชื่ออยู่ในตำนานรุ่นแรก เช่น ตำนานเมืองเงินยางเชียงแสน (ตำนานเมืองพะเยา)  ตำนานสิงหนวัด ตำนานเจื๋อง เป็นต้น
            ตำนานเหล่านี้ได้กล่าวถึงลวะจักราชเทพบุตร ลงมาสร้างเมืองบนที่ราบเชียงแสนมีลูกหลานสืบต่อกันมาจนถึงขุนจอมธรรม แยกออกไปตั้งเมืองพะเยา มีลูกคือขุนเจื๋อง ผู้สามารถรวบรวมผู้คนในละแวกฝั่งแม่น้ำโขงให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันสืบต่อมาจนนถึงพญางำเมือง หลังจากนั้นเป็นลูกหลานพญางำเมืองอีกสองคนคือ พญาคำแดง และพญาคำลือ
            ส่วนตำนานที่กระจัดกระจายอยู่ตามวัดต่าง ๆ ของจังหวัดพะเยา จะเป็นตำนานพะธาตุที่ประดิษฐานตามวัดตามเนินเขา เช่น ตำนานพระธาตุจอมทอง ตำนานพระธาตุดอยน้อย ตำนานพระธาตุป่าแดงบุญนาค ตำนานพระธาตุจอมก๊อ ตำนานพระธาตุจำม่วง ตำนานพระธาตุจอมไคร้ ตำนานพระธาตุจอมศีล ตำนานพระธาตุแจ้โห้ว ตำนานพระธาตุดอยคำ ตำนานพระธาตุภูซาว ตำนานพระธาตุขุนบว ตำนานพระธาตุปูปอ ตำนานพระธาตุภูขวาง ตำนานพระธาตุดอยจก ตำนานพระธาตุกู่กิว และตำนานพระธาตุดอยหยวก
            เนื้อหาของตำนานเหล่านี้มีความสัมพันธ์กันอย่างน่าสนใจ โดยเริ่มต้นจากเผยแผ่พระพุทธศาสนามายังมัชฌิมประเทศ และจันตประเทศ โดยพระพุทธเจ้า และพระสาวกได้เสด็จไปยังสถานที่ต่าง ๆ ได้พบเทวดา พญานาค และผู้คนได้เลื่อมใสในพระพุทธศาสนา พร้อมที่จะช่วยกันสืบต่อคำสอนให้ยืนยาววถึง ๕,๐๐๐ พระวสา ก่อนจะเสด็จกลับ พระพุทธองค์ทรงมอบพระเกศาธาตุให้กับผู้เลื่อมใสเพื่อสร้างเป็นพระธาตุไว้สักการะต่อไปในภายหน้า ตัวอย่างเช่นตำนานพระธาตุสบแวน อำเภอเชียงคำ
                ตำนานพระธาตุสบแวน  พระพุทธองค์เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวัน ทรงรำพึงว่า พระองค์มีพระชนมายุได้ ๖๐ พรรษาแล้ว เมื่อายุได้ ๘๐ พรรษาก็จะเข้าสู่ปรินิพพาน ควรอธิฐานพระธาตุให้ย่อยเป็นสามส่วน ให้คนและเทวดาได้ไว้เป็นที่สักการะบูชา ทรงรำพึงว่าควรเสด็จไปโปรดเวไนยสัตว์ทั้งหลาย แล้วตั้งศาสนาไว้ในมัชฌิมประเทศและจันตรประเทศ เมื่อออกพรรษาแล้วทรงพาพระโสณเถระ พระอตรเถระ และพระอานนท์ เสด็จไปยังเมืองกุสินารา เจ้าเมืองคนหนึ่งชื่อพระยาโศกเห็นพระพุทธองค์เสด็จมา ก็ได้ถือรองเท้าทิพย์กับไม้เท้าทิพย์ตามพระพุทธองค์ไปเพื่ออุปัฎฐาก พระองค์เสด็จไปถึงเมืองสาวัตถี ไปริมฝั่งแม่น้ำมิงค์ (แม่ปิง) มาถึงเมืองหริภุญชัย แล้วเสด็จไปพระธาตุดอยสุเทพ ไปบุปผาราม เสด็จนถึงกังคะเชียงดาว เสด็จไปตับเต่า ไปสบยาง ไปฉันข้าวริมฝั่งแม่น้ำคงคา แล้วขึ้นไปแสนหวีถึงเมืองหนึ่งชื่อว่าวิเทหราชสุทินราช และนาระทะไชย ทรงจำพรรษา ณ เมืองนั้น
            ครั้นออกพรรษาแล้ว พระองค์ก็เสด็จมาเมืองลื้อ ให้เกศาไว้ที่พระธาตุเมืองสิงห์มาเมืองยองให้พระเกศาไว้ที่พระธาตุเมืองพะยาก มาเมืองเชียงแสนไปดอยตุง ไปภูเข้าไปกู่แก้ว ไปจอมกิตติ ไปสบจันแล้วไปผาเรือ ทรงประทับบรอยพระบาท ณ ที่นั้น พระพุทธองค์ไปประทับยืนบนดอยแห่งนั้น ทรงตรวจดูสัตว์โลกทั้งหลาย แล้วเสด็จไปดอยทราย ทรงประทับรอยพระบาทไว้ ณ ที่นั้น แล้วเสด็จไปเมืองคง เมืองงาย ประทับรอยพระบาทไว้ แล้วเสด็จไปดอยด้วนประทับรอยพระบาทไว้ เพื่อให้ยักษ์อุปัฎฐาก แล้วไปจอมแว่ ไปบ่อค้าง ไปภูเฒ่า แล้วไปเมืองพะเยา
            ในเมืองพะเยามียักษ์ตนหนึ่ง เมื่อเห็นพระพุทธเจ้าเสด็จมาก็ไล่ตาม แต่ไล่ไม่ทัน พระพุทธองค์จึงเหยียบหินก้อนหนึ่งไว้ ยักษ์เห็นรอยพระบาทแล้วกล่าวว่า ท่านผู้นี้มีแรงมากเหยียบหินเป็นรอยได้ เราคงกินไม่ได้ แล้วพระพุทธองค์ทรงแสดงยกมปาฎิหารย์ ให้ยักษ์เห็น ยักษ์จึงรู้ว่าเป็นพระพุทธเจ้าเกิดความกลัวยิ่งนัก พระพุทธองค์จึงทรงสั่งสอนให้รักษาศีลห้า และตรัสกับพระอานนท์ว่า ภายหน้าเชิงเขาตะวันตกนี้จะมีพวกโจรตั้งบ้านเรือนอยู่ จะได้ชื่อว่าเมืองสันบูเลย แล้วเสด็จไปตามไหล่เขาไปพบสามีกล่าวกับภรรยา และถามภรรยาว่า พลูเราพอมีถวายพระพุทธองค์หรือไม่ ภรรยาตอบว่าพอมี จากนั้นสองสามีภรรยาก็ได้นำเอาหมากพลู และครกหินตำหมากมาถวาย พระพุทธองค์จึงตรัสกับอานนท์ว่า สองสามีภรรยาคู่นี้นำพลูมาถวายเรา ภายหน้าสถานที่นี้จะได้ชื่อว่า ปูก่อ (พลูก่อ)  และภายหลังจะได้ชื่อว่า ปูบ่อ และสองสามีภรรยาถวายครกหินแก่พระพุทธเจ้า ภายหน้าเมืองนี้จะทำอะไรก็สมบูรณ์ด้วยหิน
            ต่อจากนั้น พระพุทธองค์ก็เสด็จไปบนเขาแห่งหนึ่ง พบช่างทองคนหนึ่ง เขาได้ถวายข้าวและปัจจัยอันควร พระพุทธองค์ทรงรับแล้วทรงฉันบนเขาแห่งนั้น เมื่อฉันเสร็จแล้วตรัสกับพระอานนท์ว่า สถานที่นี้ดีมากควรตั้งศาสนสถานไว้ พระอานนท์จึงทูลขอพระเกศาธาตุจากพระพุทธองค์ แล้วนำไปให้แก่พญาอโศก ๆ ยื่นให้ช่างทอง ๆ นำเอากระบอกไม้รวกมารับไว้ แล้วพระพุทธองค์จึงตรัสให้เอาพระเกศาของพระองค์ไปใส่ไว้ในดอยนั้น  พญาอโศกและพญาอินทร จึงเอาไปใส่ไว้ในผอบแก้ว แล้วใส่ลงในผอบทองคำ ใส่ในผอบเงิน แล้วใส่ลงไปในถ้ำลึก ๗๐ วา พญาอินทรจึงจุดประทีบส่องไว้ ตั้งยันต์ทิพย์ไว้ป้องกันจน ๕,๐๐๐ พรรษา พระพุทธองค์ได้ตรัสสั่งไว้ว่า เมื่อใดพระตถาคตนิพพานไปแล้ว ให้เอาพระธาตุแขนเบื้องซ้ายแห่งตถาคต มาไว้ในถ้ำนี้ ภายหน้าจุลลเถระจะมาเข้านิพพานที่นี้ ไม่นานเท่าใด จักมีเทวดามาจุดประทีปทิพย์สี่ดวง ใส่พานทิพย์ตั้งไว้สี่มุมแท่นบูชา จุดส่องไว้จน ๕,๐๐๐ พรรษา ทรงตรัสต่อไปว่า เราพบช่างทองบนเขานี้ ภายหลังจักได้ชื่อว่า เมืองจอมทอง แล้วตรัสว่า เรามาฉันข้าวที่นี่ ช่างทองไม่ให้น้ำแก่เรา อานนท์จงลงไปขอน้ำกับพญานาคที่เชิงเขาเถิด ฯลฯ
            พระพุทธองค์ตรัสแก่พระอานนท์ว่า พระพุทธเจ้าทั้งสามพระองค์คือ พระกกุสันธะ พระโกนาคมนะ  และกัสสปะ ได้มาฉันข้าวที่นี่เมื่อจวบจะสิ้นอายุแล้ว พระองค์ก็เช่นเดียวกัน ฯลฯ
            สองสามีภรรยาที่เอาพลูมาถวาย จักได้มาตั้งศาสนาในสระนี่.......... สองสามีภรรยาจักมาสร้างให้เป็นอารามใหญ่ และจักได้ปรากฎชื่อ วัดศรีโคมคำ..... พระองค์ทรงเหยียบหินก้อนหนึ่งให้เป็นรอยพระบาท....... พระพุทธเจ้าตรัสว่า เรามาฉันข้าวที่บ้านช่างทอง ที่บนเขานั้นไม่ได้ฉันน้ำ เพราะพญานาคไม่ให้น้ำแก่เรา ภายหน้าเมืองนี้จักหาแม่น้ำใหญ่ไม่มี จักเป็นเมืองขาดแคลนน้ำ พระพุทธองค์ทรงทำนายดังนั้นแล้ว ก็เสด็จมายังเขาน้อยเขาใหญ่ ไปแช่ไห้ว จอมศีล กู่ขวาง จอมไคล้ จอมแจ้ง ขิงแกง
            ต่อจากนั้นได้เสด็จมาถึงป่าแห่งหนึ่ง ประทับบนอาสนะใต้ต้นมะม่วง มีอุบาสกคนหนึ่งเป็นพรานป่าชื่อ เชียงบาน มาพบแต่ตอนแรกไม่รู้ว่าเป็นพระพุทธเจ้า ได้นำมะม่วงคำสามผลมาถวายพระพุทธเจ้า เมื่อทรงรับแล้วได้ตรัสกับพระอานนท์ว่า สถานที่นี้เป็นที่น่าอภิรมย์ ควรตั้งศาสนาไว้เพื่อให้เป็นที่สักการะบูชาแก่คนและเทวดาทั้งหลาย พระพุทธองค์จึงทรงมอบพระเกศาเส้นหนึ่งแก่พระอานนท์ พญาอินทรก็เนรมิตผอบคำใหญ่เจ็ดกำ มาบรรจุพระเกศา เนรมิตอุโมงค์คำลึก ๗๐ วา พญาอินทรเนรมิตสำเภาคำลำหนึ่ง ใหญ่สามวา เนรมิตอาสนคำใส่ลงในสำเภา แล้วเอาลอยไว้ในอุโมงค์คำ อัญเชิญพระเกศาของพระพุทธองค์ ไปประดิษฐานเหนืออาสนะคำ แล้วเนรมิตแผ่นหินหนาสามศอกปิดเสีย แล้วเนรมิตดินปิดลาดเหนือแผ่นดินสูงสี่ศอก หล่อด้วยทรายขาวอันบริสุทธิ์ แล้วตั้งยันต์พันไว้สิบสองแห่ง แล้วก่อเป็นเจดีย์สูงเจ็ดศอก พระพุทธองค์ตรัสว่า หากตถาคตนิพพานแล้ว จงเอาพระธาตุ (กระดูก) ริมฝีปาก (สบ) ข้างล่างมาประดิษฐานไว้กับพระเกศานี้ ต่อไปภายหน้า พระเจดีย์องค์นี้จะได้ชื่อว่า ธาตุสบแวน ตามที่ตถาคตได้ตรัสกับอุบาสกคนนั้นให้มาแวนใกล้ ภายหน้าเมืองนี้จะได้ชื่อตาม อุบาสกคนนั้นชื่อว่า เชียงบาน ได้นำมะม่วงคำมาถวาย ต่อไปเมืองนี้จะได้ชื่อว่า เมืองเชียงคำ ฯลฯ
            หลังจากนั้น พระพุทธองค์ก็ได้เสด็จไป แช่แห้ง ช่อแฮ ขวยปุ จุทับ ร่องอ้อ ลำปาง จอมทอง เมืองฮอด ดอยเปิง เมืองคม เมืองเมย เมืองยอง เมืองกลาง สะโพ่ง เมืองแสลบ เมืองทะโค่ง เมืองกสินารา โปรดสัตว์ทั้งหลายโดยลำดับ แล้วเสด็จเข้าสู่พระเชตวัน
            วรรณกรรม
                วรรณกรรมค่าวซอ  ค่าว หรือค่าวซอ เป็นคำประพันธ์ หนึ่งในห้าประเภทของวรรณกรรมร้อยกรองของล้านนาไทย ซึ่งแบ่งเป็นค่าวซอ กาพย์  ซอหรือเพลงซอ โคลง และร่าย
                    ค่าว  เป็นคำร้อยกรอง ที่กวีชาวพะเยานิยมแต่งกัน ลักษณะคำประพันธ์คล้ายกลอนแปด มีคำสัมผัส แต่บางครั้งไม่แน่นอน กฎการแต่งค่าวของกวีสมัยก่อน มีไว้ว่า
                            " สามตัวเหลี่ยว  เจ็ดตัวเที่ยว  บาทหลังบาทหน้า "
                    ลักษณะการประพันธ์ของค่าว เป็นการเรียบเรียงถ้อยคำ ให้เป็นระเบียบเหมือนลูกโซ่คือ มีสัมผัสคล้องจองกันไป ค่าวแบ่งออกได้เป็นสองชนิด คือ ค่าวซอ และค่าวธรรม
                    ค่าวซอ  แต่งค่อนข้างง่าย และอ่านเข้าใจง่าย อ่านด้วยทำนองเสนาะ โดยไม่ต้องมีดนตรีประกอบ
                    ค่าวธรรม  มักเน้นเรื่องชาดก หรือนิยายธรรม ที่แต่งเป็นเรื่องยาว ๆ สำหรับใช้เทศน์ให้ชาวบ้านฟังที่วัด
                วรรณกรรมคำร่ำ  เป็นคำประพันธ์ชนิดหนึ่งของล้านนา มีลักษณะการแต่งคล้ายร่ายคือ ส่งสัมผัสสอดคล้องกันโดยตลอด ปกติวรรคหนึ่ง ๆ จะมีสี่คำ วรรณกรรมคำร่ำ หาต้นฉบับยาก เป็นคำประพันธ์ที่ชาวบ้าถ่ายทอดกัน โดยทางมุขปาฐะ ทำนองเดียวกับค่าว และซอ