วัดตูม  เป็นพระอารามหลวงตั้งอยู่ในเขตตำบล วัดตูม อำเภอพระนครศรีอยุธยา วัดตูมสร้างมาก่อนการสถาปนากรุงศรีอยุธยา เป็นสถานที่สำคัญลงเครื่องพิชัยสงคราม ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า ฯ ได้เคยเสด็จมาประกอบพิธีดังกล่าว
ภาษา
            จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์หลายชิ้น แสดงให้เห็นว่าตัวเขียนสมัยอยุธยา มีพัฒนาการมาโดยลำดับ ลักษณะของรูปตัวอักษรอยุธยาเท่าที่พบเก่าที่สุด ได้แก่จารึกแผ่นดีบุกจังหวัดพระนครศรีอยุธยา (พ.ศ.๑๙๑๒ - ๑๙๓๑) รูปร่างสัณฐานของตัวอักษรจะคล้ายกับรูปอักษรสุโขทัยมาก
            นับแต่พุทธศตวรรษที่ ๒๐ เป็นต้นมารูปอักษรไทยอยุธยาได้มีการเปลี่ยนแปลงมาโดยลำดับ จนถึงจุดอิ่มตัวในปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔
            สำเนียงพูดของชาวอยุธยาที่ปรากฏในภาษาพูดปัจจุบัน หากพูดหรืออ่านออกเสียงอย่างเป็นทางการจะใช้สำเนียงไทยมาตรฐานเหมือนกับที่ใช้พูดกันในกรุงเทพ ฯ แต่ถ้าเป็นการพูดคุยกับคนในท้องถิ่นเดียวกัน คนอยุธยาในแต่ละถิ่นจะมีสำเนียงเฉพาะของตนเอง ในภาษาถิ่นระดับเสียงย่อยของแต่ละวรรณยุกต์ แต่ละหน่วยจะแตกต่างกันนักภาษาศาสตร์จึงแยกภาษาถิ่นย่อย ในอยุธยาออกเป็นสามกลุ่มได้แก่
            ภาษาถิ่นย่อยอยุธยาตะวันตก  จะเป็นสำเนียงของชาวอำเภอผักไห่ และอำเภอบางซ้าย
            ภาษาถิ่นย่อยอยุธยากลุ่มที่หนึ่ง  เป็นสำเนียงของชาวอำเภอมหาราช อำเภอบางปะหัน อำเภอบางไทร ส่วนกลุ่มที่สอง เป็นสำเนียงของชาวอำเภอบางบาล อำเภอนครหลวง และอำเภอพระนครศรีอยุธยา
            ภาษาถิ่นย่อยอยุธยาตะวันออก  เป็นสำเนียงของชาวอำเภอภาชี อำเภออุทัย และอำเภอบางปะอิน
            ส่วนอำเภอที่เหลือจะใช้ภาษาถิ่น มีลักษณะเป็นลูกผสมกับสำเนียงจังหวัดใกล้เคียงกัน จนไม่สามารถจัดเข้ากลุ่มภาษาถิ่นย่อยของอยุธยาทั้งสามกลุ่มได้
วรรณกรรมสมัยอยุธยา
            ในช่วงเวลา ๔๑๗ ปี ของกรุงศรีอยุธยา มีหลักฐานการสร้างวรรณกรรมอย่างชัดเจนเพียงเจ็ดรัชสมัยเท่านั้น คือ รัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ สมเด็จพระเจ้าทรงธรรม สมเด็จพระเจ้าปราสาททอง สมเด็จพระนารายณ์มหาราช และสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
            การพิจารณาแบ่งสมัยของวรรณกรรมสมัยอยุธยา อาจแบ่งออกได้สามช่วงระยะเวลาด้วยกันคือ
            สมัยอยุธยาตอนต้น  เริ่มตั้งแต่รัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) พ.ศ.๑๘๙๓ จนถึงรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ พ.ศ.๒๐๗๒ รวมเวลา ๑๗๙ ปี วรรณกรรมที่เกิดขึ้นในช่วงนี้ได้แก่
                ลิลิตโองการแช่งน้ำ  เดิมเรียกว่า ประกาศแช่งน้ำ เป็นโองการที่พราหมณ์ใช้อ่านหรือสวดในพระราชพิธีศรีสัจปานกาล หรือพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา วรรณกรรมเรื่องนี้ไม่ปรากฏหลักฐานว่าผู้ใดแต่ง
                ลิลิตยวนพ่าย  สันนิษฐานว่า แต่งในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ หรือสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ ประมาณปี พ.ศ.๒๐๓๔ - ๒๐๗๒ มีการบรรยายการสงครามระหว่างอาณาจักรอยุธยากับ เชียงใหม่หรืออาณาจักรล้านนาไทย และกล่าวถึงพระราชประวัติสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ มีความงดงามทางภาษาและฉันทลักษณ์มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์
               มหาชาติคำหลวง  เป็นวรรณกรรมที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถโปรดเกล้า ฯ ให้ประชุมนักปราชญ์ราชบัณฑิต แปลแต่งจากคาถาพัน เมื่อปี พ.ศ.๒๐๒๕ โดยใช้วิธีนำภาษามคธเดิมมาตั้งหนึ่งบท แล้วแปลแต่งเป็นคำคำประพันธ์ภาษาไทย หนึ่งวรรคสลับกันไป นับเป็นหนังสือคำหลวงฉบับแรกของไทย มีความมุ่งหมายเพื่อให้คฤหัสสวดให้อุบาสกอุบาสิกาฟังในวันสำคัญทางพระพุทธศาสนา ประเพณีการสวดมหาชาติคำหลวงยังคงทำเป็นประเพณีสืบต่อมาจนถึงทุกวันนี้ โดยกำหนดให้ราชบัณฑิตเป็นผู้สวดที่วัดพระศรีรัตนศาสดารามในช่วงวันเข้าพรรษา
                ลิลิตพระลอ  เป็นวรรณกรรมในสมัยอยุธยาตอนต้น ร่วมสมัยกับลิลิตญวนพ่าย และมหาชาติคำหลวง ได้รับยกย่องให้เป็นยอดของลิลิตสุภาพ มีศิลปะในการเรียบเรียงถ้อยคำอันประณีตไพเราะให้รสทางวรรณกรรมคดีอย่างเพียบพร้อม ลิลิตพระลอเป็นนิยายประจำถิ่นไทยภาคเหนือ เป็นเรื่องรักระหว่างชายหนึ่งหญิงสอง และจบลงด้วยความตายของคนทั้งสาม แตกต่างออกไปจากวรรณกรรมเรื่องอื่น ๆ
                กำศรวลศรีปราชญ์ หรือกำศรวลโคลงดั้น หรือนิราศนครศรีธรรมราช ได้รับการยกย่องว่าเป็นวรรณกรรมที่มีความไพเราะเป็นเยี่ยม เนื้อเรื่องตอนต้นพรรณาถึงกรุงศรีอยุธยา ชมความงามของปราสาทราชวัง วัดวาอาราม แล้วจึงกล่าวถึงการเดินทางควบคู่ไปกับการพรรณาถึงนางที่รักทำนองเดียวกับนิราศอื่น ๆ
                โคลงทวาทศมาส  ใช้คำประพันธ์ประเภทโคลงดั้นวิวิธมาลี จำนวน ๒๕๘ บท มีร่ายนำเรื่องหนึ่งบท และจบลงด้วยร่ายดั้นสั้น ๆ อีกหนึ่งบท เนื้อความพรรณาถึงความในใจที่ต้องจากนางที่รัก โดยพรรณาเป็นเดือน ๆ เริ่มตั้งแต่เดือนห้าไปจนจบครบสิบสองเดือน
                สมุทรโฆษคำฉันท์  ได้รับการยกย่องให้เป็นยอดวรรณคดีประเภทคำฉันท์ แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทฉันท์ปนกาพย์ จบลงด้วยโคลงสี่สุภาพอีกสี่บท วรรณกรรมเรื่องนี้สะท้อนความเชื่อในเรื่องบาปกรรมทางพระพุทธศาสนา ขนบธรรมเนียมประเพณี รวมทั้งความรู้เกี่ยวกับลักษณะช้างที่ดี
            นอกจากนี้ยังมีเรื่อง เสือโคคำฉันท์ อนิรุทธ์คำฉันท์ ราชาพิลาปคำฉันท์หรือนิราศสีดา ก็เชื่อว่าได้เกิดในสมัยอยุธยาตอนต้น
                สมัยอยุธยาตอนกลาง  เริ่มตั้งแต่รัชสมัยของสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม ปี พ.ศ.๒๑๖๓ จนถึงรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช พ.ศ.๒๒๓๑ รวมเวลา ๖๘ ปี ในสมัยนี้มีกวีหลายคน สร้างวรรณกรรมไว้หลายเรื่อง
                กาพย์มหาชาติ  สมเด็จพระเจ้าทรงธรรมทรงโปรดให้ประชุมนักปราชญ์แต่งมหาชาติคำหลวงอีกครั้งหนึ่ง ระหว่างปี พ.ศ.๒๑๔๕ - ๒๑๗๐ แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทร่ายตลอดเรื่อง สำหรับใช้เทศน์ให้อุบาสกอุบาสิกาฟัง
                โครงพาลีสอนน้อง  เป็นพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แต่งด้วยโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๓๒ บท เนื้อเรื่องสอนขนบธรรมเนียมที่ข้าราชการพึงปฏิบัติต่อเจ้านาย
                โคลงทศรถสอนพระราม  เป็นพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แต่งด้วยโคลงสี่สุภาพจำนวน ๑๒ บท กล่าวถึงหลักปฏิบัติของพระมหากษัตริย์ต่ออาณาประชาราษฎร์
                โคลงราชสวัสด์  เป็นพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แต่งด้วยโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๖๓ บท เนื้อเรื่องเกี่ยวกับธรรมเนียมปฏิบัติราชการของข้าราชการที่ดี
                จินดามณี  พระโหราธิบดี ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเป็นผู้แต่ง นับเป็นแบบเรียนภาษาไทยเล่มแรกของไทย แต่งเป็นร้อยแก้วปนร้อยกรอง ได้ใช้เป็นแบบเรียนภาษาไทยตลอดมาจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
                พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา  พระโหราธิบดีเป็นผู้แต่ง โดยที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงโปรดให้รวบรวมเหตุการณ์บ้านเมืองขึ้นใน ปี พ.ศ.๒๒๒๓ โดยเขียนเป็นร้อยแก้วแบบปูมโหร กล่าวถึงเหตุการณ์ตั้งแต่ พ.ศ.๑๘๖๗ จนถึงสมเด็จพระนเรศวรมหาราชยกทัพไปเมืองห้างหลวง หลวงประเสริฐอักษรนิติ์ ไปพบต้นฉบับที่เพชรบุรีจึงให้ชื่อว่า พงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐ ฯ
                โคลงเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนารายณ์มหาราช พระศรีมโหสถ ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเป็นผู้แต่ง แต่งด้วยโคลงสี่สุภาพจำนวน ๗๘ บท เนื้อหาสรรเสริญพระเกียรติสมเด็จพระนารายณ์มหาราช บรรยายการได้ช้างเผือกจากกาญจนบุรี การอัญเชิญพระพุทธสิหิงค์จากเชียงใหม่ เมื่อปี พ.ศ.๒๐๒๕ และการสร้างพระราชวังที่ลพบุรี เป็นต้น
                กาพย์ห่อโคลง  พระศรีมโหสถแต่งถือว่าเป็นกาพย์ห่อโคลงเรื่องแรกเนื้อเรื่องกล่าวถึงวิถีชีวิต และขนบธรรมเนียมประเพณีของชาวอยุธยา
                โคลงอักษรสาม  บางทีเรียกว่า โคลงอักษรสามหมู่ โคลงตรีเพชรประดับ หรือโคลงตรีพิธประดับ พระศรีมโหสถแต่ง มีโคลง ๒๙ บท มุ่งจะเล่นอักษรพยัญชนะมากกว่ารสไพเราะทางวรรณคดี เนื้อเรื่องไม่ติดต่อกัน
                โคลงนิราศนครสวรรค์  สันนิษฐานว่า พระศรีมโหสถแต่งเมื่อตามเสด็จ สมเด็จพระนารายณ์มหาราชไปรับช้างเผือกที่นครสวรรค์ เมื่อปี พ.ศ.๒๒๐๑
            สมัยอยุธยาตอนปลาย  เริ่มตั้งแต่รัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ปี พ.ศ.๒๒๗๕ จนถึงรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าเอกทัศน์ ปี พ.ศ.๒๓๑๐
                โคลงชลอพระพุทธไสยาสน์  เป็นพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ เมื่อครั้งดำรงพระอิสริยยศกรมพระราชวังบวรในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ เนื้อเรื่องเป็นบันทึกเหตุการณ์ในการชลอพระพุทธไสยาสน์วัดป่าโมก แต่งด้วยโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๖๘ บท
                ปุณโณวาทคำฉันท์ พระมหานาคสำนักวัดท่าทรายเป็นผู้แต่ง เป็นวรรณกรรมคำฉันท์เรื่องเดียวที่เขียนในช่วงอยุธยาตอนปลาย เนื้อเรื่องกล่าวถึงตำนานและพรรณางานสมโภชพระพุทธบาทสระบุรี
                กาพย์เห่เรือ  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์นิพนธ์ เพื่อใช้เห่เรือของพระองค์ เนื้อเรื่องมีสี่ตอน คือชมกระบวนเรือ ชมปลา ชมนก และชมไม้ นิพนธ์ไว้ตั้งแต่ครั้งตามเสด็จสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ไปนมัสการพระพุทธบาทสระบุรี นอกจากกาพย์เห่เรือแล้ว ยังมีบทเห่กากี เห่สังวาส และเห่ครวญ ทั้งสามเรื่องมีเนื้อหาคล้ายคลึงกัน
                กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์นิพนธ์ เนื้อเรื่องกล่าวถึงการเสด็จทางชลมาร์ค จากท่าเจ้าสนุกในจนถึงพระพุทธบาท ได้พรรณาชีวิตสัตว์ ไม้ดอก ไม้ผลตามสภาพที่เป็นจริง
               กาพย์ห่อโคลงนิราศธารโศก  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์นิพนธ์ บางทีเรียกกาพย์ห่อโคลงนิราศ หรือกาพย์นิราศพระบาท เนื้อเรื่องกล่าวชมความงามของนาง และรำพันถึงนางที่ต้องจากกัน
                นันทโทปนันทสูตรคำหลวง  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ทรงนิพนธ์ เมื่อปี พ.ศ.๒๒๗๙  ลักษณะการแต่งคล้ายคลึงกับมหาชาติคำหลวง
                พระมาลัยคำหลวง  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์นิพนธ์ เมื่อปี พ.ศ.๒๒๘๐ ทำนองแต่งเช่นเดียวกับกาพย์มหาชาติ คือแต่งด้วยร่ายสุภาพ บางแห่งมีลักษณะคล้ายกาพย์ยานีปนอยู่บ้าง แต่เดิมพระมาลัยใช้สวดในงานมงคลสมรส ต่อมาเปลี่ยนไปใช้สวดเฉพาะงานศพหรือสวดหน้าศพ
             ดาหลังและอิเหนา หรืออิเหนาใหญ่ และอิเหนาเล็ก  เจ้าฟ้าหญิงกุลฑล นิพนธ์เรื่องแรกและเจ้าฟ้ามงกุฏนิพนธ์เรื่องหลัง ทั้งสองเรื่องได้เค้าเรื่องมาจากหญิงเชลยชาวปัตตาเวีย ที่เข้ามาเป็นข้าหลวงได้เล่าถวาย แต่ต้นฉบับสูญหายไปหมดแล้ว
            นอกจากวรรณกรรมดังกล่าวแล้ว ยังมีบทละครเรื่องอื่น ๆ ที่มีต้นฉบับเหลือตกทอดมาถึงปัจจุบันอีก ๑๕ เรื่อง แต่ไม่มีเรื่องใดครบบริบูรณ์ เรื่องดังกล่าวได้แก่ รามเกียรติ์ การเกษ คาวี ไชยทัต พิกุลทอง พิมพ์สวรรค์ มโนห์รา โม่งป่า พิณสุริวงค์ มณีพิไชย สังข์ศิลป์ชัย สุวรรณหงส์ สุวรรณศิลป์ สังข์ทอง (๒ ฉบับ) ส่วนอีกสี่เรื่องไม่แน่ว่าจะเป็นบทละครสำนวนกรุงเก่า (สมัยกรุงศรีอยุธยา) หรือไม่ได้แก่เรื่องไกรทอง โคบุตร ไชยเชษฐ พระรถ และศิลป์สุริยวงศ์
    ดนตรีไทยสมัยกรุงศรีอยุธยา
            เครื่องดนตรีไทยสมัยกรุงศรีอยุธยา คงมีเครื่องดนตรีครบทั้งสี่ประเภทคือ เครื่องดีด เครื่องสี เครื่องตี และเครื่องเป่า
            ในส่วนของการประสมวงนั้น แบ่งออกได้ดังนี้
            วงขับไม้  ใช้บรรเลงในงานพระราชพิธีชั้นสูง ประกอบด้วยคนร้องหรือคนขับลำนำหนึ่งคน คนไกวบัณเฑาะว์หนึ่งคน คนสีซอสามสายหนึ่งคน
            วงมโหรี  แบ่งย่อยได้เป็นวงมโหรีเครื่องสี และวงมโหรีเครื่องหก
               วงมโหรีเครื่องสี่  ประกอบด้วยคนสีซอสามสาย คนดีดกระจับปี คนตีโทน และคนตีกรับพวงอย่างละหนึ่งคน
               วงมโหรีเครื่องหก  ประกอบด้วยคนสีซอสามสาย คนดีดกระจับปี่ คนเป่าขลุ่ย คนตีโทน คนตีรำมะนา คนตีกรับพวง อย่างละหนึ่งคน
            สำหรับบทเพลง นิยมบรรเลงและขับร้องในอัตราจังหวะสองชั้น จากหลักฐานที่ปรากฏมีอยู่ไม่น้อยกว่า ๒๐๐ เพลง เช่น เพลงนางไห้ คำหวาน เบ้าหลุด ถอยหลังเข้าคลอง จรเข้ขวางคลอง ชมทะเล เหราเล่นน้ำ ลมพัดชายเขา และนกจาก เป็นต้น
            ในยุคปัจจุบัน อยุธยามีการทอดการดนตรีไทยอยู่ตลอดเวลา จะเห็นได้จากจังหวัดพระนครศรีอยุธยาเป็นถิ่นกำเนิดของนักดนตรีไทยที่มีชื่อเสียงหลายท่าน เช่น หลวงไพเราะเสียงซอ (อุ่น ดุริยชีวิน) ครูพริ้ง ดนตรีรส ครูสอน วงฆ้อง ครูเพ็ชร จรรย์นาฏ และครูประสิทธิ์ ถาวร เป็นต้น นอกจากนั้นยังเป็นจังหวัดหนึ่งที่มีชื่อเสียงด้านวงปี่พาทย์ มีความสามารถสูงระดับแนวหน้า เช่นวงพาทย์รัตน์ (วงบ้านใหม่) วงครูไพฑูรย์ จรรย์นาฏ วงศรสุวรรณ วงสุนิมิต และวงวัดไก่จัน เป็นต้น
  การทำเรือ
            จังหวัดพระนครศรีอยุธยาเป็นที่รวมของแม่น้ำสำคัญหลายสาย และได้แยกสาขาออกเป็นคูคลองต่าง ๆ มากมาย เชื่อมโยงกันทั่วพื้นที่ การคมนาคมขนส่งทางน้ำจึงมีความสำคัญมาแต่โบราณกาล วิถีชีวิตของชาวอยุธยามีความผูกพันกับสายน้ำมาช้านาน ดังนั้นการใช้ยานพาหนะเพื่อการคมนาคมขนส่งก็คือเรือ เรือที่เลือกใช้ให้เหมาะสมกับวิถีชีวิต และสภาพแวดล้อมมีทั้งเรือขุด และเรือต่อ
            เรือขุด  เป็นเรือที่มีมาตั้งแต่สมัยโบราณ เป็นเรือที่ขุดจากต้นไม้ทั้งต้น ต้นไม้ที่จะนำมาขุดเป็นเรือต้องเป็นไม้เนื้อแข็งไม่มีตา ไม่มีโพรงหรือรอยแตกร้าว เนื้อไม้ต้องแห้งสนิทและไม่มียางอยู่ในเนื้อไม้ ไม้ที่นิยมมาขุดเรือมากที่สุดคือ ไม้สัก ไม้เต็ง ไม้รัง ไม้ตะเคียน และไม้ตาล โดยเฉพาะไม้สัก และไม้ตะเคียนจะเป็นที่นิยมกันมากที่สุด เนื่องจากมีน้ำหนักพอเหมาะ ไม่หนักหรือเบาเกินไป ลอยน้ำได้ดี และอยู่ในน้ำได้นาน หากรักษาให้ดีจะมีอายุการใช้งานได้นานนับร้อยปี
            การขุดเรือ  เมื่อเลือกไม้ได้ขนาดที่ต้องการคือมีความสูง ลำต้นยาว และมีวงรอบเหมาะที่จะขุดเรือได้ ช่างขุดเรือจะพิจารณาก่อนว่าควรจะใช้ทางใดเป็นหัวเรือ และทางใดเป็นหางเรือ แล้วจึงนำไม้ที่จะขุดวางบนหมอนยึดด้วยลิ่มให้แน่น หาจุดศูนย์กลางและกำหนดความกว้างของปากเรือ หลังจากนั้นใช้เลื่อย เลื่อยเปิดปากเรือ และพลิกแต่งข้างเรือทั้งซ้ายและขวาให้ได้รูปเรืออย่างหยาบ ๆ ก่อน เรียกว่า มาด เสร็จแล้วคว่ำเรือลงใช้ผึ่ง หรือขวานโยนถากออกให้เป็นรูปเรือตามความยาวของเส้นมาด จากนั้นหงายเรือขึ้นอีกครั้งใช้ผึ่งขุดเซาะเนื้อไม้ภายในให้เป็นร่อง จากหัวและท้ายไปหาตรงกลาง โดยเว้นส่วนหัวและท้ายไว้ประมาณด้านละสองศอก เอาแกลบใส่ลงในร่องแล้วสุมไฟ ช่างขุดเรือจะกะได้ว่าจะใช้แกลบสักเท่าใดในการสุมแต่ละครั้ง เมื่อแกลบไหม้ไฟหมดแล้วเอาน้ำดับ เนื้อไม้จะถูกเผาเป็นถ่าน จากนั้นจะเอาขวานถากไม้ที่ไหม้ไฟออก ทำสลับกันไปจนกว่าจะได้ความลึกของเรือที่ต้องการ ขณะสุมแกลบไม้ได้รับความร้อนจะขยายตัว เมื่อใช้นำราดดับไฟทำให้ไม้หดตัวอย่างรวดเร็วทำให้ดึง ทำให้ดึงปากเรือขยายกว้างขึ้นเรียกว่าการเบิกเรือ ซึ่งมีอยู่สามวิธีด้วยกันคือ
            เบิกไฟ  คือการใช้แกลบสุมไฟดังที่กล่าวมาแล้ว หลังจากถากเนื้อไม้ที่ไหม้ไฟออกไปแล้วจึงใช้ไม้ขนาดยาวประมาณ ๑๐ นิ้ว ถ่างที่ปากเรือแล้วค่อย ๆ เพิ่มความยาวของเนื้อไม้ไปตามลำดับ จนถึงกลางเรือซึ่งเป็นส่วนที่กว้างที่สุด และค่อย ๆ ลดความยาวลงจนถึงท้ายเรือแล้วทิ้งไว้ให้เนื้อไม้เย็นจึงดึงไม้ค้ำออก ทำวิธีเดียวกันนี้หลาย ๆ ครั้ง จนได้รับความกว้างของเรือตามที่ต้องการ ส่วนอีกวิธีหนึ่งทำโดยการเอาไฟลนให้เนื้อไม้อ่อนตัว แล้วจึงใช้ปากกาหรือกงดีดจับปากเรือดึงให้กว้างออก
            เบิกน้ำ  คือ การนำน้ำใส่ลำเรือที่ขุดหรือถากแล้วทิ้งไว้หลาย ๆ วัน น้ำจะดันแคมเรือให้เบิกกว้างออก
            เบิกขวาน  คือ การใช้ขวานถากให้เรียบได้ขนาดความลึก และความกว้างของเรือตามที่ต้องการ
            เมื่อเบิกปากเรือและเบ่งกาบเรือให้ได้ขนาดตามที่ต้องการแล้ว จึงใช้ขวานถากพื้นท้องเรือให้เรียบ หากรูปร่างของเรือไม่สวยงาม อาจตกแต่งได้อีกโดยใช้ไม้เป็นงานต่อเป็นเสาหลัก มีไม้พาดเป็นคานหัวท้ายสูงจากพื้นประมาณหนึ่งคืบ นำเรือขึ้นวางบนคาน และผูกติดกับคานให้แน่น ใช้โคลนทาพอกที่ท้องเรือปิดเนื้อไม้ให้มิดแล้วก่อไฟใต้ท้องเรือ โคลนที่ทาไว้จะป้องกันไม่ให้ไฟไหม้ท้องเรือ เมื่อเนื้อไม้อ่อนตัวจึงใช้ไม้งัด แต่งส่วนที่ไม่เรียบร้อยหรือบิดเบี้ยวให้ได้รูปทรงตามที่ต้องการ จากนั้นจึงทำโขนทั้งหัวและท้าย อาจเป็นโขนที่ติดกับตัวเรือเลยหรือทำเป็นโขนที่ถอดได้ก็ได้ ไม้ที่นิยมใช้ทำโขนเรือมักจะใช้ไม้เนื้อเบาเช่นไม้ขนุน และไม้สัก หากต้องการเสริมความแข็งแรงให้กับเรือ ช่างจะใส่กงยึดด้วยลูกประสักทุกระยะห่างกันประมาณช่วงละ ๕๐ เซนติเมตร ส่วนของกงแนบกับท้องเรือจะเจาะรูกว้างประมาณ ๒ เซนติเมตร สำหรับระบายน้ำมิให้ขังระหว่างกงกับท้องเรือ เรียกว่า รูวาน
            เรือขุด  ที่เคยมีใช้ในแม่น้ำลำคลองมีแบบและชื่อต่าง ๆ ดังนี้

            เรือหมู  เป็นเรือขุดท้องกลม หัวท้ายเรียวงอนเล็กน้อย ส่วนท้ายเรือจะงอนมากกว่าส่วนหัวเรือ ดูอ่อนช้อยสวยงามกลมกลืนกันดี เสริมกาบเรือทั้งสองข้างเพื่อให้บรรทุกได้มากขึ้น ห้วท้ายเรือจะเลี่ยมด้วยแผ่นทองเหลืองมีลายแปลก ๆ สวยงาม และเป็นเอกลักษณ์ของชาติ พื้นหัวและท้ายเรือมีแคร่ปิดเปิดได้ ส่วนกลางลำเป็นแคร่โปร่งลูกระนาด ชาวบ้านในชนบทภาคกลางมีใช้กัน ใช้พายไปร่วมงานทอดผ้าป่า ไปฟังเพลงเรือหรืออาจจะใช้ไปหาปลาตามทุ่งนาด้วยการลงเบ็ดลงข่าย นับเป็นเรือขุดที่มีความสวยงาม และเก่าแก่ชนิดหนึ่ง ไม้ที่ใช้ทำเรือจะเป็นไม้สัก หรือไม้ตะเคียน ปัจจุบันยังมีเหลืออยู่น้อยมาก
            เรือยาว (เรือแข่ง)  เป็นเรือขุดจากไม้ซุงทั้งต้นโดยเลือกจากไม้ตะเคียนลำต้นตรงไม่มีตาหรือรูแตกร้าว โขนหัวท้ายใช้ไม้ต่อให้งอนสวยงาม ท้ายเรือจะงอนมากกว่าหัวเรือ มีกระทงที่นั่งของฝีพายตามความต้องการแบ่งขนาดของเรือเป็นขนาดเล็ก ขนาดกลาง และขนาดใหญ่ถึง ๕๐ ฝีพาย กลางลำจะขันชะเนาะด้วยไม้ไผ่ทั้งลำ เพื่อให้ตัวเรือแข็งแรงขึ้น การขุดเรือยาวสมัยก่อน ชาวบ้านจะร่วมมือร่วมใจกันขุดที่วัด ใช้ชื่อวัดเป็นชื่อเรือ หรือชื่อคณะที่ส่งเข้าแข่งขัน การแข่งขันเรือระหว่างหมู่บ้าน ตำบล เป็นงานที่จัดประจำปีสร้างความสามัคคี และสนุกสนานของหมู่คณะ
            การเดินทัพทางเรือสมัยโบราณต้องใช้ฝีพายของทหาร ซึ่งยามปกติเป็นชาวบ้านที่มีการฝึกซ้อมฝีพายกันไว้อย่างดี จากงานประเพณีดังกล่าว
            เรือต่อ  เป็นเรือที่ทำขึ้นโดยใช้ไม้กระดาน หรือวัสดุอื่น ๆ มาประกอบเป็นเรือ เรือต่อสมัยแรก ๆ ยังใช้การพายเหมือนเรือขุด ต่อมาได้ใช้เครื่องจักรกลเข้ามาแทนแรงคน เรือต่อของไทยเริ่มมีในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ในสมัยรัตนโกสินทร์ ส่วนประกอบสำคัญของเรือต่อคือ
                กระดูกงู  ทำด้วยไม้กระดานที่หนากว่าไม้ตัวเรือ มีความยาวตลอดจากทวนหัวเรือถึงทวนท้ายเรือ นับว่าเป็นส่วนที่แข็งแรงและสำคัญที่สุด
                กง  คือไม้กระดานที่วางไว้บนกระดูกงูตามขวาง ขนาดของเรือจะใหญ่หรือเล็กขึ้นอยู่กับการวางกง ถ้าต้องการให้เรือใหญ่ต้องวางกงให้กว้าง หากต้องการเรือขนาดเล็กก็วางกงให้แคบลงตามขนาดที่ต้องการ โดยการเรียงให้ตรงกลางเป็นส่วนที่กว้างที่สุด เดิมไม้ที่ใช้ทำกงจะเลื่อยจากต้นไม้ออกมาเป็นแว่น แล้วจึงสกัดให้ได้ขนาดพอดีกับความกว้างที่ต้องการ
                ทวนหัวและทวนท้าย  ทำด้วยแผ่นกระดานลนไฟให้อ่อน ดัดให้งอนตามลักษณะของเรือแต่ละชนิด ช่างจะปาดหัวเรือให้เป็นรูปสามเหลี่ยม เพื่อให้สามารถแหวกน้ำให้เรือแล่นไปได้เร็ว ส่วนท้ายเรือจะทำเป็นรูปป้าน
            การประกอบเป็นตัวเรือจะต้องวางกระดูกงูเสียก่อน แล้วจึงนำกงวางขวางกับกระดูกงู หลังจากนั้นจะนำไม้กระดานที่จะประกบเป็นเปลือกเรือ ตีประกบโดยใช้ลูกประสักตอกยึดให้ติดกับกงทุกแถว ส่วนท้องเรือก็จะใช้ลูกประสักตอกยึดกระดูกงูกับกระดานท้องเรือให้แน่น แล้วจึงตอกหมันยาชัน เพื่อไม่ให้น้ำเข้าเรือ
            เรือที่ใช้ในแม่น้ำลำคลองโดยทั่วไปมีดังนี้

            เรือเอี้ยมจุ๊น  มีลักษณะคล้ายเรือกระแซง แต่ส่วนทวนหัว - ทวนท้าย จะเป็นท่อนตรงเอียงไปทางหัว และท้ายเรือจะเรียวไม่ป้อมเหมือนเรือกระแซง มีกระดานเรียบเสริมกาบเรือ กลางลำไม่มีหลังคาประทุนคลุม มีแผ่นหลังคาท้ายเรือลักษณะเป็นขยาบมีเสาง่ามรับ หลังคาขยาบ หางเสือเป็นชนิดหางเสือพาดหรือแขวน
            การใช้งานใช้สำหรับลำเลียงสินค้า และขนถ่ายสินค้า จากโกดังมายังเรือสินค้า หรือจากเรือสินค้ามายังท่าเทียบเรือ ไม้ที่ใช้ต่อเรือ เปลือกเรือใช้ไม้สักหรือไม้ตะเคียน ส่วนกงเรือ กระดูกงู  และทวนใช้ไม้เนื้อแข็ง การยึดเปลือกเรือกับกงเรือใช้ลูกประสัก

            เรือเข็ม  เป็นเรือต่อลักษณะเพรียวมีทวนหัวและทวนท้ายคล้ายเรือบด ดาดฟ้าหัวท้ายยาวเป็นสันเล็กน้อย กลางลำเป็นช่องที่นั่งมีพนักพิง พายมีสองใบ เรือจะโคลงมากถ้านั่งคนเดียวหรือสองคน มีกระทงที่นั่ง ถ้านั่งคนเดียวเรียกเรือโอ่ง มีกาบเรือกันคลื่นไม่ให้เปียกคนพาย ไม้ที่นิยมใช้ทำคือไม้สัก ไม้ยมหอม เป็นเรือที่มีน้ำหนักเบายกคนเดียวได้ พระภิกษุที่จำพรรษาที่วัดที่ตั้งอยู่ใกล้แม่น้ำลำคลอง จะใช้เรือนี้เป็นพาหนะออกบิณฑบาตหรือใช้เป็นเรือสื่อสาร สมัยก่อนชายหนุ่มใช้พายไปอวดสาวหรือจีบสาวในงานทอดกฐิน ทอดผ้าป่า และใช้พายแข่งกัน

            เรือบด  เป็นเรือต่อมีสองชนิดด้วยกันคือ เรือบดไม้กระดานห้าแผ่น และเรือบดเกล็ดท้องกลม เรือบดเกล็ดมีประวัติมาจากเรือช่วยชีวิตในเรือเดินสมุทร เรือรบ หรือเรือสำเภาโบราณ แต่ในเรือสำเภาไทยมีเรือช่วยชีวิตเรียกเสือซำปัง ซึ่งเป็นเรือท้องแบนไม้กระดานสามแผ่น ต่อมาจึงปรับปรุงรูปแบบให้สวยงาม เรือบดมีลักษณะเพรียว มีทวนหัว และท้ายเรือโค้งเรียว เลยขึ้นไปบนดาดฟ้าเรียกว่า หงอนเรือ มีดาดฟ้าหัวท้าย มีกระทงเรือหัวท้าย มีมือลิงยึดเปลือกเรือตามขนาดของเรือ กลางลำปูพื้นต่ำ เพื่อไม่ให้เรือโคลง ลำหนึ่งนั่งได้หนึ่งหรือสองคน หากใช้เป็นเรือแข่งจะมีขนาดยาว ขนาดห้าถึงแปดฝีพาย แต่จะเป็นเรือบดเกล็ด ถ้าเป็นเรือบดขนาดเล็กนั่งคนเดียวหรือสองคน จะใช้พายสองใบเพราะพายได้เร็วขึ้น

            เรือแตะ  เป็นเรือที่ต่อด้วยไม้แผ่นทั้งลำเรือ ไม้ที่นิยมใช้คือไม้สัก ไม้ตะเคียน ท้องเรือเป็นเหลี่ยมใช้ไม้กระดานห้าแผ่น เรือแตะเป็นเรือเบาใช้พายเล่น บรรทุกคนได้ประมาณ ๔ - ๕ คน เป็นเรือที่ชาวชนบทภาคกลางต่อขึ้นใช้ในสวน เพื่อบรรทุกผลผลิตออกจากสวน หรือใช้ตามแม่น้ำลำคลอง เพื่อเก็บผักตกปลา และเดินทางติดต่อกันในหมู่บ้าน
            เรือป้าป  เป็นเรือต่อมีลักษณะหัวท้ายเรียวกลางกว้างท้องเรือกลมเกือบแบน ได้พัฒนามาจากเรือแตะของภาคกลาง ไม้ที่ใช้ต่อเรือใช้ไม้สัก ช่างต่อเรือมักต่อกันมาจากภาคเหนือ หรืออาจส่งไม้มาต่อแถวย่านรังสิต เรือป้าปนั่งสบาย วิธีต่อเรือก็ไม่ยุ่งยาก ใช้กงเรือไม่ใช้เปี๊ยะ มีพื้นที่ส่วนหัวและส่วนท้ายเรือ กลางลำเรือลดพื้นลงต่ำ ใช้โดยลงไปมาระหว่างหมู่บ้าน หรือเกี่ยวข้าวเกี่ยวหญ้า ราคาไม่แพง

            เรือผีหลอก  เป็นเรือหาปลาของชาวบ้าน ต่อด้วยไม้กระดานสามแผ่น รูปร่างเพรียว ยาวประมาณ ๕ - ๖ เมตรใช้แจว บางท้องถิ่นใช้เรือขุด คอหัวเรือและคอท้ายเรือมีแคร่ กลางลำโล่งมีไม้กระดานวางพาดแผ่นเดียว พอเป็นสะพานเดินจากหัวเรือมาท้ายเรือ มีแจวที่ท้ายเรือเพียงแจวเดียว ต่อกราบซ้ายของเรือขึ้นไปเป็นเสาสูงประมาณหนึ่งเมตร จากห้องกลางลำเรือขึงด้วยตาข่ายโตประมาณหนึ่งนิ้ว เพื่อกันปลาไม่ให้กระโดดข้ามเรือ ด้านขวามีแผ่นกระดานทาสีขาวห้อยข้างเรือ
            การที่เรียกว่า เรือผีหลอก เพราะคนหาปลาจะแจวเรือที่มีแผ่นกระดานห้อยข้างเรือทาสีขาว ด้านซ้ายมือเหนือกราบเรือ จะมีแหตาข่ายขึงระหว่างห้องท้องเรือ คนแจวเรือจะแจวเงียบ ๆ ไปตามชายตลิ่งในฤดูน้ำลด ตลิ่งโผล่ยามกลางคืน ข้างแรม เดือนมืดตอนดึก ๆ หรือใกล้รุ่ง เมื่อปลานอนอยู่ริมตลิ่ง กระทบกับแผ่นสีขาวจะตกใจกระโดดข้ามแผ่นสีขาวด้วยความตกใจ เมื่อปะทะกับตาข่ายก็จะตกลงในเรือ ส่วนมากจะเป็นปลาเกล็ดที่นอนอยู่ในน้ำตื้น ๆ คืนหนึ่ง ๆ จะได้ปลาครึ่งลำเรือหลายสิบกิโลกรัม
            เรือสำปั้นพาย (เรือซำปัง)  เป็นเรือต่อขนาดเล็กสำหรับคนทั่วไปอาศัยเดินทาง เรือสำปั้นสันนิษฐานว่ามาจากภาษาจีน จากคำว่าซำปุ้ง หรือสามปานเป็นเรือเล็กที่วางอยู่บนเรือสำเภาใช้ช่วยชีวิตยามฉุกเฉิน หรือใช้พายเข้าติดต่อกับชายฝั่ง ต่อด้วยไม้กระดานสามแผ่นคือแผ่นท้องเรือและแผ่นข้างเรือสองข้าง ต่อมาช่างต่อเรือของไทยปรับปรุงรูปแบบเรือเป็นต่อด้วยแผ่นกระดานห้าแผ่น รูปร่างอ่อนช้อยสวยงามมากขึ้น
  งานหัตถกรรม