ประเพณีแห่ผีตาโขน  เป็นการละเล่นอย่างหนึ่งของภาคอีสาน นิยมเล่นในงานบุญพระเวส หรือที่ทางภาคกลางเรียกว่า เทศน์มหาชาติ และงานบุญบั้งไฟ โดยการสวมหน้ากากที่ทำจากวัสดุหาง่ายในท้องถิ่น เช่น หวดนึ่งข้าวเหนียว ก้านมะพร้าว ตกแต่งระบายสี เขียนหน้าตาให้น่ากลัว แต่กายโดยใช้เศษผ้ามาตัดเย็บ มีอุปกรณ์ต่าง ๆ กระป๋อง กระดึงแขวน แห่แหนกันอย่างสนุกสนาน
                เมื่อจังหวัดเลย ได้จัดงานบุญหลวงขึ้นในเขตสุขาภิบาล อำเภอด่านซ้าย โดยจัดเป็นงานประจำปี โดยมีผีตาโขนเป็นจุดเด่นของงาน จึงมักเรียกกันว่า ประเพณีแห่ผีตาโขน
                จากความเชื่อที่ว่า ผีตาโขนมาจากผีป่า ผีเปรต และผีทั้งหลาย ที่ตามมาส่งเสด็จและคุ้มครองพระเวสสันดรถึงเมืองแล้ว ยังมีความเกี่ยวโยงกับตำนานพระธาตุศรีสองรัก ซึ่งเป็นปูชนียสถานศักดิ์สิทธิ์ เป็นศูนย์รวมจิตใจของคนไทย - ลาว ตั้งอยู่ริมแม่น้ำหมัน โดยเชื่อกันว่าพระธาตุศรีสองรัก เป็นที่สถิตของดวงวิญญาณชายหญิงคู่หนึ่ง ซึ่งรักกันมาก และถูกผู้ใหญ่กีดกัน จึงได้หลบหนีไปแอบซ่อนอยู่ในอุโมงค์ และเสียชีวิตอยู่ในอุโมงค์นั้นทั้งคู่ ชาวบ้านเชื่อว่าดวงวิญญาณของคนทั้งสอง ยังคงเฝ้าดูและรักษาองค์พระธาตุศรีสองรัก ปรากฎเป็นเจ้าพ่อกวน และเจ้าแม่เทียม ที่ชาวบ้านให้ความเคารพนับถือมาก ครั้นนานเข้ามีผู้ที่ตายภายหลัง เป็นวิญญาณ ขอเป็นบริวารมากขึ้น เมื่อถึงงานบุญพระเวส ดวงวิญญาณเหล่านั้นก็ออกมาช่วยกันทำพิธีแห่แหน เพื่อให้เกิดความร่มเย็นเป็นสุข และเป็นสิริมงคลแก่หมู่บ้าน
                พิธีเข้ากรรม  นิยมทำกันในเดือนอ้าย เป็นพิธีทำบุญโดยให้พระภิกษุต้องอาบัติสังฆาทิเสส ซึ่งเป็นครุอาบัติ จะต้องทำพิธีเข้ากรรม โดยการจัดให้เข้าไปอยู่ในเขต หรือที่จำกัด เพื่อให้หายจากกรรม หรือพ้นจากอาบัติที่ได้กระทำไว้ และเป็นการชำระจิตให้หายจากความมัวหมอง
                วิธีการเข้ากรรม จะต้องเลือกสถานที่สงบเงียบ ก่อนจะทำการเข้ากรรม ภิกษุรูปที่ต้องอาบัติ จะต้องบอกกับภิกษุอีกสี่รูปให้รับทราบไว้ด้วย การเข้ากรรมจะอยู่เก้าราตรี ราตรีแรก เรียกว่า อยู่ปริวาส เมื่อจะเข้าปริวาสให้กล่าวคำสมาทานต่อสงฆ์ โดยกราบพระภิกษุผู้แก่พรรษากว่า และสามารถสวดให้ปริวาสได้ ตอนหกราตรี เรียกว่า อยู่มานัตต์  ซึ่งจะกล่าวสวดคาถาเข้ามานัตต์ ต่อหน้าสงฆ์ โดยกราบพระภิกษุรูปใดรูปหนึ่ง ผู้แก่พรรษากว่า และสามารถสวดให้มานัตต์ได้ จึงประพฤติให้ครบหกราตรี เมื่อเข้ากรรมครบกำหนดแล้ว ก็ออกจากกรรม โดยจะต้องมีพระสงฆ์ ๒๐ รูป  ให้อัพภาน ภิกษุผู้ออกจากกรรมแล้วถือว่า เป็นผู้หมดมณฑล
                ในวันที่พระภิกษุออกจากกรรม จะมีการทำบุญให้ทาน ฟังเทศน์ ฟังธรรม และถือว่าผู้ที่ได้ไปทำบุญแด่ พระภิกษุสงฆ์ในบุญเข้ากรรม จะได้ผลบุญกุศลมาก
                บุญซำฮะ  นิยมทำในเดือนเจ็ด เป็นการทำบุญเพื่อชำระล้างสิ่งเสนียดจัญไร อันทำให้เกิดเหตุเพทภัยต่าง ๆ บางแห่งทำเมื่อฝนไม่ตกต้องตามฤดูกาล
                การทำบุญซำฮะ  ชาวบ้านจะพากันตั้งผาม หรือปะรำขึ้นกลางหมู่บ้าน หรือที่อื่นที่เหมาะสม ผูกต้นกล้วยไว้ที่เสาทั้งสี่ เตรียมอาสนะสงฆ์ กรวดทรายซึ่งนำไปจากบ้าน หลักไม้ไผ่แปดหลัก พร้อมเครื่องไทยทาน น้ำพระพุทธมนต์ ฝ้ายผูกแขนและเทียนเวียนหัว (เทียนยาวขนาดวัดได้เท่ากับ หนึ่งรอบศีรษะ)  ครอบครัวละเล่ม แล้วนิมนต์พระสงฆ์ตั้งแต่สี่ถึงเก้ารูป ขึ้นไป เพื่อมาเเจริญพระพุทธมนต์ในตอนเย็น พอวันรุ่งขึ้นถวายอาหารบิณฑบาต และเครื่องไทยทานแด่พระสงฆ์ พระสงฆ์จะประพรมน้ำมนต์ให้ชาวบ้าน โดยใช้หญ้าคามัดเป็นกำแล้วจุ่มลงในน้ำพระพุทธมนต์ คนเฒ่าคนแก่จะผูกผ้าให้กับลูกหลาน แล้วหว่านกรวดทรายไปตามละแวกบ้าน เอาหลักแปดหลักที่เตรียมไว้ในทิศทั้งแปด ขึงด้ายสายสิญจ์จนรอบหมู่บ้าน เชื่อว่าเป็นการป้องกันเสนียดจัญไร บางแห่งอาจใช้หญ้าคาควั่นเป็นเส้นยาว ๆ แทนก็ได้ ถ้าเกิดสงสัยว่าชะตาบ้านชะตาเมือง จะขาด ให้ทำพิธีตอกหลักบ้านหลักเมือง หรือสงสัยว่าอาจจะเคยเป็นเมืองเก่ามาก่อน อาจมีเทพยดา อารักษ์ เป็นบ่อน้ำ ป่าช้า หรือเป็นวัดมาก่อน ให้ทำพิธีถอนหลักบ้านหลักเมืองก่อน แล้วจึงตอกหลัก
                การทำบุญซำฮะจะทำกันสามวันสามคืน มีการฟังเทศน์ทุกเย็นและตักบาตรทุกเช้า  ส่วนในวันสุดท้าย ชาวบ้านจะนำสิ่งปฏิกูลของเสียต่าง ๆ ขนไปทิ้งนอกหมู่บ้าน หรือทำการเผาฝังให้บริเวณบ้านสะอาดเรียบร้อย ถือว่าเป็นการนำเอาสิ่งที่เป็นอัปมงคลออกไปจากบ้าน จะทำให้อยู่ร่มเย็นเป็นสุข
                บุญแจกข้าว  เป็นการทำบุญเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้ญาติพี่น้องที่ล่วงลับไปแล้วประมาณไม่เกินหนึ่งปีหรือนานที่สุดไม่เกินสามปี ซึ่งจะทำการอย่างใหญ่ ได้เพียงครั้งเดียวเท่านั้น ส่วนมากนิยมทำกันในเดือนสี่ การทำบุญแจกข้าวนี้จะเจาะจงลงไปเลยว่าจะอุทิศส่วนกุศลให้แก่ใคร และชาวอีสานยังถือว่า คนที่ถึงแก่กรรมแล้ว ต้องได้กินข้าวแจก หากผู้ใดถึงแก่กรรมแล้วไม่มีใครทำบุญแจกข้าวให้ จะต้องได้รับความอดอยากและไม่ไปผุดไปเกิด  และหากตระกูลใดมีญาติสนิทถึงแก่กรรมแล้ว ไม่ทำบุญแจกข้าวไปให้จะเป็นที่ดูหมิ่นอย่างมาก
                การทำบุญแจกข้าว ก่อนวันงานจะมีการบอกกล่าวต่อญาติพี่น้องทุกคนและเพื่อนบ้านใกล้เคียง เมื่อถึงกำหนดวันงานในตอนกลางวัน จะมีการตกแต่งเครื่องไทยทาน ซึ่งเรียกว่า "หออัฏฐะ" หมายถึงการจัดอัฐบริขารนั่นเอง  มีการจัดข้าวปลาอาหารเลี้ยงผู้คนที่มาร่วมงาน บางครั้งในงานนี้อาจจะมีการบวชนาคไปด้วย ตอนเย็นจะมีการฟังเทศน์ ตอนกลางคืนจะมีมหรสพสมโภชไม่ว่าจะเป็นหมอลำ กลองยาว ภาพยนต์ ฯลฯ
                ในตอนเช้าจะถวายอาหารบิณฑบาตและเครื่องไทยทานแด่พระภิกษุสงฆ์ โดยนิมนต์มาที่บ้านของเจ้าภาพก็ได้หรือจะนำไปที่วัด เพราะได้ถวายแด่พระภิกษุ สามเณรทั้งวัดโดยทั่วกัน  มีการถวายผ้าบังสุกุล เสร็จแล้วฟังเทศน์ กรวดน้ำอุทิศส่วนกุศล และเลี้ยงอาหารผู้มาร่วมงาน
                ในขณะถวายภัตตาหารพระภิกษุสงฆ์นั้น จะมีการแต่งสำรับกับข้าวไปตั้งไว้แห่งใดแห่งหนึ่ง พร้อมกับจุดเทียนบอกกล่าวกับผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว ให้มากินอาหารและรับเอาส่วนกุศลที่อุทิศให้ด้วย