ตำนานลีซอ  มีตำนานเล่าว่า สมัยก่อนเมื่อเทวดาแบ่งเขตแดนให้คนเชื้อสายต่าง ๆ คนอื่น ๆ ใช้ก้อนหินหรือเสาหลักปักแสดงอาณาเขต แต่ลีซอกลับใช้หญ้าคามัดเป็นปม ทำเครื่องหมายไว้ พอถึงฤดูร้อนไฟป่าไหม้ลามทุ่งหญ้าคาหมด ลีซอไม่สามารถบอกเขตแดนของตนได้ จึงต้องอพยพร่อนเร่หาที่อยู่ไปเรื่อย ๆ
            ในเรื่องเกี่ยวกับตัวอักษรมีเรื่องเล่าว่า เมื่อเทวดาให้ตัวอักษรมา คนอื่น ๆ จดไว้ในก้อนหินหรือไม้ แต่ลีซอกลับจดใส่ขนมข้าวป๊ก (ทำด้วยข้าวเหนียวคลุกกับถั่วงาที่ตำละเอียด) ระหว่างเดินทางกลับหมู่บ้านเกิดหิวจัด หาอาหารอย่างอื่นไม่ได้จึงได้เอาข้าวปุ๊กมาย่างไฟกินหมด ทำให้จำตัวอักษรไม่ได้
                    ตำนานลั๊วะ  มีตำนานเกี่ยวกับลั๊วะอยู่มาก พงศาวดารเก่าเล่าว่า ลวรัฐซึ่งนักประวัติศาสตร์ ลงความเห็นว่าคือบริเวณเมืองลพบุรี เคยเป็นอาณาจักรละว้ามาก่อนที่ขอมจะขึ้นมามีอำนาจ ในสมัยพระนางจามเทวีครองเมืองหริภุญชัย (ลำพูน) ก็ได้เคยทำสงครามวกับพวกละว้า
                        - ปฐมพงศาวดารเมืองเงินยางเชียงแสน  กล่าวว่ามีพวกละว้าอยู่ที่บริเวณดอยตุงมาก่อน ตำนานพระธาตุในเมืองเหนือ กล่าวถึงชนชาติละว้าก่อนชนชาติไทยและชนชาติขอม
                        ชาวละว้าเชียงรายเล่าว่า เดิมพวกเขาอยู่ในจังหวัดเชียงใหม่ มีพญาวิลังค๊ะเป็นใหญ่ ได้พุ่งหอกสะเหน่าไปขอพระนางจามเทวี เมื่อไม่สมหวังก็สู้รบกันจนตัวตาย พวกละว้าแตกหนีไปอยู่ตามป่าเขา ปู้เจ้าน้ำขุนรองจากพญาวิลังก๊ะ ได้พาพวกละว้าหนีไปอยู่ทางเชียงราย และเชียงตุง เพื่อมิให้คนไทยจำได้ จึงเปลี่ยนเครื่องแต่งกายใหม่ เมื่อถูกถามจะบอกว่าตนเองเป็นข่าแพน ข่าเปี่ยน และอื่น ๆ ถ้าตอบว่าเป็นลัวะหรือละว้าก็จะถูกฆ่าตายสิ้น
                        - พงศาวดารเชียงตุง  มีว่าคนทั้งหลายออกจากน้ำเต้าใบเดียวกัน ละว้าออกมาก่อน กะเหรี่ยงเป็นพวกที่สอง ต่อมาจึงเป็นคนไทยและชนชาติต่าง ๆ ดังนั้นละว้าและกะเหรี่ยงจึงเป็นพี่ของคนไทย ก่อนที่พญามังราย จะยกทัพไปรบได้เมืองเชียงตุงนั้น เชียงตุงเป็นถิ่นที่อยู่ของละว้าทั้งสิ้น
                        - พงศาวดารเมืองยอง  (เมืองยองอยู่ทางทิศตะวันออกของเชียงตุงติดประเทศลาว) ระบุว่าเดิมละว้าตั้ง
บ้านเรือนอยู่รอบหนองน้ำใหญ่ เจ็ดหมู่บ้าน มีพญาลกเป็นหัวหน้า ต่อมาพวกละว้าจากเชียงตุงอยพยมาอยู่ด้วย เจ้าฟ้าเชียงตุงมาขอคนคืนไป ท้าวลกไม่ยอมให้จึงเกิดรบกัน ท้าวลกชนะและตีหัวเมืองอื่น ๆ ได้อีก ๒๘ หัวเมือง รวมทั้งเมืองเชียงรุ้งของไทยลื้อด้วย ต่อมาภายหลังท้าวลกแพ้เจ้าสุนัททกุมารโอรสเจ้าฟ้าเมืองเชียงรุ้ง จึงได้หนีเข้าไปในดินแดนลาว กลายเป็นพวกข่าต่าง ๆ เช่น ข่ามุ ข่าเมด ข่าแพน ข่าฮอก ข่าน้อย ข่ากาด ข่ากะเลน ข่าวะ ฯลฯ
                        - ปฐมตำนานเมืองสิบสองผู้ไทย  เล่าว่ามนุษย์ทั้งหลายออกมาจากน้ำเต้าปุง ซึ่งปู่ลางเชิงเอาเหล็กไฟแทงเป็นรูใหญ่ พวกมนุษย์ต่างพากันคลายออกมา พวกข่าออกมาเป็นคู่แรก ผิวจึงคล้ำเตี้ย บริเวณนั้นอยู่ที่เมืองแถง (เดียนเบียนฟู)  เป็นต้นตระกูลของข่า และม้อยในลาว  และเวียดนามปัจจุบัน
                        - พงศาวดารเมืองหลวงพระบาง  เล่าว่าขุนลอกับขุนฮาง รบกันขุนลอชนะไล่พวกขุนฮางไปอยู่ตามป่าเขา และพวกนี้คือ พวกข่านั่นเอง
                        - ตำนานเก่าแก่  กล่าวถึงต้นตระกูลพวกละว้าว่า มีภูเขาลูกหนึ่งสูง ๒,๑๐๐ เมตร อยู่เหนือเมืองข่า บนภูเขามีหนองน้ำยาว ๒๐ เส้น กว้าง ๕ เส้น น้ำลึกและเย็นมองเห็นเป็นสีเขียว เรียกว่า หนองเขียว เป็นถิ่นกำเนิดของกบยักษ์สองตัวผัวเมีย วันหนึ่งจับมนุษย์มาได้ก็เอามากิน แล้วเอากะโหลกแขวนไว้ดูเล่น ต่อมากบตัวเมียตั้งท้อง ออกลูกเป็นชายเก้าคน หญิงเก้าคน
                        กบทั้งสองยังคงจับมนุษย์มาเป็นอาหาร วันหนึ่งบังเอิญจับหลานของตนเองมากิน บรรดาลูก ๆ ต่างจับคู่แต่งงานมีบุตรหลานแยกย้ายไปอยู่ในหุบเขาเก้าแห่ง จึงได้มาหารือกันว่า พ่อแม่ของพวกเราแก่ชราแล้ว แต่ชอบกินเนื้อมนุษย์สักวันคงจับพวกเรากินเป็นแน่ จึงได้พร้อมใจกันจับพ่อแม่ที่เป็นกบมาฆ่ากิน ตั้งแต่นั้นมาก็เกิดประเพณีฆ่าพ่อแม่ที่แก่ชรามากินเป็นอาหาร เพิ่งเลิกไปเมื่อประมาณ ๓๐๐ ปีมาแล้ว
                        เพื่อเป็นการระลึกว่าต้นตระกูลเป็นกบ จึงได้นำโลหะมาหล่อเป็นกลองทองเหลืองกลม ๆ มีรูปกบเกาะอยู่ที่ริมของกลอง ใช้ตีในงานพิธีกรรมต่าง ๆ นอกจากนี้ยังทำรูปกบไว้ที่แท่นบูชาด้วย ในเทศกาลวันปีใหม่ จะมีพิธีแห่รูปกบไปปล่อยในแม่น้ำลำธารเสมอ
                        - ตำนานหินไล่กัวะ  มีชาวลัวะกลุ่มหนึ่ง เชื่อว่าบรรพบุรุษของตนเองอาสัยอยู่ในถ้ำ แถบลุ่มน้ำสาละวิน (น้ำคง) มีหินก้อนใหญ่อยู่ก้อนหนึ่งเป็่นผัวเมียกัน เป็นที่เคารพนับถือของชาวลัวะในยุคนั้นมาก และได้รับการเลี้ยงดูจากบรรพบุรุษเป็นอย่างดี ต่อมาเมื่อมีลูกหลานลัวะเพิ่มขึ้น ไม่ได้ให้ความสำคัญแก่ก้อนหินคู่นั้นเท่าที่ควร ได้มีการล่วงละเมิดประเพณีดั้งเดิมหลายอย่าง ทำให้ก้อนหินนั้นโกรธจึงได้กลิ้งทับชาวลัวะล้มตายเป็นอันมาก พวกที่เหลือพากันอพยพหนีตายมาทางทิศตะวันออก ก้อนหินทั้งสองก็ไม่ลดละคงติดตามไปฆ่าต่อไป จนกระทั่งมาถึงบริเวณภูเขาสูงที่ทอดยาว ทางด้านทิศตะวันออกของลำน้ำยวม ชาวลัวะที่เหลือจึงหนีขึ้นไปอยู่ตามยอดเขาสูง ฝ่ายก้อนหินทั้งคู่ก็พยายามติดตาม และถามข่าวคราวหาชาวลัวะอย่างไม่ลดละ จนกระทั้งพบนกกระตั้วหัวหงอกตัวหนึ่งได้บอกแก่ก้อนหินทั้งคู่ว่า ชาวลัวะไม่ได้อยู่แถวนี้ เพราะตนเองแก่จนหัวหงอกแล้ว ยังตามชาวลัวะไม่พบเลย ก้อนหินทั้งคู่เลยเชื่อและหยุดไล่ตามชาวลัวะแต่นั้นมา
                        ปัจจุบันก้อนหินทั้งคู่ยังปรากฎอยู่ในเขตอำเภอแม่ลาน้อย โดยก้อนแรกมีลักษณะกลม เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑๐ เมตร อยู่ที่ห้วยผักละ (ชะอม) อีกก้อนหนึ่งอยู่กลางห้วยแม่ฮุ
                        ตำนานเรื่องนี้เล่าโดยชนเผ่าอื่น ส่วนเผ่าลัวะเองเรียกว่า หินชนกัน  โดยมีเรื่องว่าชนเผ่าลัวะถูกศัตรูไล่มาจนถึงบริเวณหินใหญ่ดังกล่าว จึงได้ใช้เป็นทำเลในการต่อสู้ ในที่สุดไม่สามารถเอาชนะกันได้ จึงได้ตกลงสงบศึก ณ ที่นั้น ในภาษากะเหรี่ยงเรียกหินตรงนั้นว่า กุลาตี คำว่า ลาตี แปลว่า ตกลงกัน