การตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ในเขตจังหวัดน่าน มีมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ เมื่อประมาณ ๓๕,๐๐๐ - ๒๕,๐๐๐ ปีมาแล้ว ในพื้นที่บางส่วนของลุ่มน้ำแหงในเขตอำเภอนาน้อย และลุ่มน้ำน่าน - สา ในเขตอำเภอเมือง และอำเภอเวียงสา พบเครื่องมือหินกะเทาะแบบหยาบ ๆ ทำจากหินกรวด พบเล็กน้อยจากบริเวณเสาดิน บ้านน้ำหก ตำบลเชียงของ อำเภอนาน้อย บ้านดู่ใต้ ตำบลดู่ใต้ อำเภอเมือง ฯ และพบเครื่องมือหินกะเทาะหน้าเดียวทำจากหินกรวด ค้อนหินบด ค้อนหิน และก้อนหินเจาะรูที่ถ้ำปูเล่ม (ถ้ำอมรินทร์) ในเขตตำบลส้าน อำเภอเวียงสา

            ต่อมาเมื่อประมาณ ๕,๐๐๐ - ๓,๐๐๐ ปีมาแล้ว ในสมัยหินใหม่ มีการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์กระจายออกไปกว้างขวางขึ้น พบเครื่องมือหินที่พัฒนาไปมากกว่าเดิมในสมัยหินกลางตอนปลาย และต่อเนื่องไปจนถึงเครื่องมือหินขัดในสมัยหินใหม่ประเภทขวานหินมีบ่า และขวานหินไม่มีบ่า กระจายอยู่ในเขตอำเภอเมือง ฯ อำเภอเวียงสา อำเภอเชียงกลาง อำเภอปัว อำเภอแม่จริม และอำเภอบ่อเกลือ พบแหล่งผลิตเครื่องมือหินขนาดใหญ่ที่เขาหินแก้ว เขาชมพู และดอยปู่แก้ว ในเขตตำบลดู่ใต้ อำเภอเมือง ฯ และที่ดอยภูทอก บ้านทุ่งผา อำเภอเวียงสา

            ในสมัยหินใหม่แทบจะไม่พบแหล่งโบราณคดียุคโลหะเลย นอกจากพบพร้าหรือมีดสำริด และเครื่องมือเครื่องใช้โลหะจำนวนเล็กน้อย ทางตอนใต้ของตัวจังหวัด ในปี พ.ศ.๒๕๓๙ พบกลองมโหระทึกสองใบแบบวัฒนธรรมดองซาน (อายุประมาณ ๒,๕๐๐ - ๒๐๕๐ ปี ) ที่บ้านบ่อหลวง ตำบลบ่อเกลือใต้ อำเภอบ่อเกลือ สันนิษฐานว่ากลองมโหระทึกทั้งสองใบดังกล่าว อาจถูกฝังไว้เมื่อประมาณ ๔๐๐ - ๕๐๐ ปีมาแล้ว เนื่องจากเครื่องประดับ แหวนทองคำ แหวนสำริด และแผ่นทองที่บรรจุอยู่ในกลองเป็นวัตถุสมัยประวัติศาสตร์
ลำดับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์

            เมืองน่านในอดีตเป็นนครรัฐเล็ก ๆ ก่อตั้งขึ้นเมื่อประมาณกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ บริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำน่าน และแม่น้ำสาขา ชื่อเมืองน่านในภาษาบาลีคือ นันทบุรี และได้ชื่อว่าเมืองน่าน เพราะเมืองตั้งอยู่ใกล้แม่น้ำน่าน ปรากฏในศิลาจารึกสุโขทัย หลักที่ ๘ ประมาณ พ.ศ.๑๙๑๕
            เมืองน่านมีพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ที่ยาวนานพอ ๆ กับสุโขทัย พะเยา และล้านนา มีเจ้าผู้ครองนครถึง ๖๓ องค์ เนื่องจากเป็นนครรัฐเล็ก ๆ มีประชากรน้อย บางครั้งเป็นอิสระ บางครั้งตกเป็นประเทศราช ของอาณาจักรที่มีอำนาจมากกว่า แบ่งเหตุการณ์ความเป็นมาได้เป็นสี่ช่วงระยะเวลาดังนี้
            ระยะแรกสร้างเมืองปัว และเมืองน่าน (ปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๘ - พ.ศ.๑๙๙๒ ) เมื่อประมาณปี พ.ศ.๑๘๒๕ มีคนไทยกลุ่มหนึ่งในการนำของพระยาภูคา ได้ครอบครองพื้นที่ราบตอนบนของจังหวัดน่าน ตั้งศูนย์การปกครองอยู่ที่เมืองย่าง (เชื่อกันว่าอยู่บริเวณริมฝั่งด้านใต้ของแม่น้ำย่างใกล้เทือกเขาดอยภูคา ในเขตบ้านหาดเสี้ยว ตำบลยม อำเภอท่าวังผา) เนื่องจากพบร่องรอยชุมชนในสภาพที่เป็นคูน้ำคันดิน กำแพงเมืองซ้อนกันอยู่ ต่อมาพระยาภูคาได้ขยายอาณาเขตของตนออกไป โดยส่งบุตรบุญธรรมสองคนไปสร้างเมืองใหม่ ทางตะวันออกบนฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขง ให้ขุนนุ่นผู้พี่ไปสร้างเมืองจันทบุรี (หลวงพระบาง) ให้ขุนฟองผู้น้องไปสร้างเมืองวรนคร หรือเมืองปัว อยู่ไกลจากแม่น้ำน่านประมาณ ๕,๐๐๐ วา
            จากการสำรวจได้พบชุมชนโบราณสี่แห่ง ในพื้นที่อำเภอปัว คือชุมชนโบราณเมืองปัว และชุมชนโบราณบ้านสวนดอก ตำบลปัว ชุมชนโบราณบ้านศาลา ตำบลศิลาแลง และชุมชนบ้านดอยทุ่งกลาง ตำบลแงง ลักษณะของชุมชนโบราณทั้งสี่แห่ง มีลักษณะใกล้เคียงกันคือ มีคูน้ำคันดินรูปวงกลมมน หรือวงรีมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๔๐๐ - ๖๐๐ เมตร
            เมื่อขุนฟองถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อน ราชบุตรได้ครองเมืองน่าน และเมื่อพระยาภูคาถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อนได้ครองเมืองย่างแทน และให้ชายาคือแม่ท้าวคำบินดูแลรักษาเมืองปัวแทน เมืองน่านในระยะเริ่มก่อตั้งอยู่ที่เมืองปัว เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๙ และมีความใกล้ชิดกับเมืองหลวงพระบาง ในฐานะเมืองพี่เมืองน้อง
            พญางำเมือง  เจ้าเมืองพะเยาได้ขยายอิทธิพลเข้าไปครอบครองเมืองน่าน นางพญาแม่ท้าวคำบินได้หลบหนีไปอยู่ที่บ้านห้วยแร้ง และได้คลอดบุตรชายชื่อ เจ้าขุนใส เมื่อโตขึ้นได้เป็นขุนนางอยู่กับพญางำเมือง และได้รับสถาปนาให้เป็นเจ้าขุนใส่ยศให้ไปครองเมืองปราด ต่อมาเมื่อมีกำลังมากขึ้นก็ได้ดิ้นรนจนพ้นจากอำนาจเมืองพะเยา และได้รับสถาปนาเป็นพญาผานอง ขึ้นครองเมืองปัว ระหว่างปี พ.ศ.๑๘๖๕ - ๑๘๙๔ จึงพิราลัย เจ้าใสบุตรคนสุดท้องครองเมืองต่อมาได้สามปี ก็พิราลัย พญาการเมือง บุตรพญาผานองอีกคนหนึ่งได้ครองเมืองปัวต่อมา เมื่อปี พ.ศ.๑๘๙๖