วัดหลง อยู่ในเมืองโบราณไชยา ระหว่างวัดเวียงกับวัดแก้ว เป็นวัดร้างมีซากอาคารขนาดใหญ่อยู่แห่งหนึ่ง เหลืออยู่เพียงส่วนฐานเป็นฐานอาคารที่มีรูปแบบแผนผังทรงกากบาท คล้ายคลึงกับโบราณสถานที่วัดแก้ว สันนิษฐานว่า สร้างขึ้นเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๕ ศาสนสถานแห่งนี้ถูกสร้างทับอีกครั้งเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๒๒
                    ชื่อวัดหลงเข้าใจว่า น่าจะเพี้ยนมาจากคำว่าวัดหลวง รูปแบบศิลปกรรมอาคารศาสนสถาน มีผังอยู่ในรูปกากบาท มีมุขยื่นออกมาทั้งสี่ด้าน โครงสร้างก่ออิฐไม่สอปูน มีขนาดใหญ่กว่าวัดแก้ว เป็นอาคารจตุรมุข มุขด้านทิศตะวันออกมีช่องทางเดินเข้าสู่ห้องโถงกลางภายในอาคาร ฐานชั้นล่างสุดเป็นฐานเขียงรองรับฐานบัวลูกแก้วสองชั้น ส่วนบนของฐานบัวลูกแก้วชั้นแรกมีลักษณะเป็นฐานไพที หรือฐานทักษิณ สามารถเดินรอบองค์เรือนธาตุได้ ฐานบัวลูกแก้วชั้นบนมีลักษณะเป็นบัวตีนธาตุ (เป็นส่วนล่างของผนังอาคารเรือนธาตุ) ส่วนนี้เป็นอาคารดั้งเดิมที่มีมาก่อน สันนิษฐานว่า มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๕  ต่อมาได้มีการปรับเปลี่ยนโครงสร้างอาคารใหม่ มีการนำดินทรายมาถมบนฐานรากของศาสนสถานเดิม แล้วก่อกำแพงสี่เหลี่ยมเป็นกรอบล้อมรอบฐานอาคารไว้ทั้งหมด กลบทับฐานบัวลูกแก้วชั้นล่าง กลายเป็นลานทักษิณขนาดใหญ่ และได้ก่อสร้างศาสนสถานใหม่เพิ่มเติมเข้าไปในส่วนบนสุด
                    ศาสนสถานยุคหลังน่าจะสร้างขึ้นประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๒๑ ได้พบพระพิมพ์ดินดิบ อิทธิผลศิลปะทวาราวดี และขอมปนกัน ลักษณะเป็นแผ่นรูปสามเหลี่ยมหน้าจั่ว มีพระพุทธรูป ๑๐ องค์ ประทับอยู่ในซุ้มเรือนแก้ว องค์ประธานประทับยืนในปางแสดงธรรม ทั้งสองข้างพระประธานมีพระสาวกยืนประนมมือ ด้านข้างถัดมาเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งอีก ๒ องค์ แถวล่างเป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัย ๕ องค์ ประทับในซุ้มเรือนแก้ว
                    พบพระพิมพ์ดินดิบปางสมาธิและสถูปดินดิบอยู่ที่พื้นตอนล่างข้างตัวอาคารศาสนสถาน ลักษณะรูปแบบศิลปะศรีวิชัย
วัดแก้วหรือวัดรัตนาราม

            วัดแก้วตั้งอยู่ในเมืองโบราณไชยา เป็นวัดโบราณคู่กับวัดหลง โบราณสถานที่สำคัญได้แก่ เจดีย์หรือปราสาทก่ออิฐไม่สอปูน สถาปัตยกรรมศิลปะศรีวิชัย ซึ่งยังเหลืออยู่ครึ่งองค์ สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นโบราณสถานที่เก่าที่สุดที่พบในเมืองไชยา ศาสนสถานแห่งนี้เป็นประโยชน์แก่การศึกษา ค้นคว้าทางสถาปัตยกรรม ในสมัยศรีวิชัยมาก โบราณสถานและโบราณวัตถุที่สำคัญได้แก่

            เจดีย์  เป็นเจดีย์ทรงปราสาท โครงสร้างก่ออิฐไม่สอปูน แผนผังเป็นรูปกากบาท ประกอบด้วยฐานเขียงสี่เหลี่ยม กึ่งกลางฐานเขียงค่อนไปทางด้านบนเว้นเป็นร่อง และก่ออิฐ เว้นช่อง มีบันไดทางขึ้นทางด้านทิศตะวันออกและทิศตะวันตก องค์เรือนธาตุเป็นอาคารจตุรมุข ระหว่างมุขของมุขต่อด้วยมุขของเรือนธาตุ ออกเก็จเพิ่มขึ้นอีกหนึ่งมุม บัวตีนธาตุเป็นบัวลูกแก้ว
            จากลักษณะแผนผังรูปกากบาท ประกอบด้วยเรือนธาตุและมุขทั้งสี่ด้าน ลักษณะคล้ายกับจันทิกาละสันในศิลปชวาภาคกลาง อายุจากจารึกที่พบคือ พ.ศ.๑๓๒๑ แต่ลักษณะการตกแต่งภายนอกและรูปทรงของอาคาร มีความคล้ายคลึงกับปราสาทในศิลปะจาม ซึ่งมีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๕ อาจกล่าวได้ว่า โบราณสถานวัดแก้ว เป็นสถาปัตยกรรมท้องถิ่นของไชยาเอง ที่ได้รับอิทธิพลทางด้านศิลปกรรมจากอินเดียและเพื่อนบ้าน มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๕