เครื่องมือหินกะเทาะ เป็นขวานหินในชั้นวัฒนธรรมที่ ๑ ซึ่งใช้กันในยุคหินเก่าตอนปลาย เครื่องมือ สะเก็ดหิน และสะเก็ดหิน เครื่องมือหินเหล่านี้ใช้ล่าสัตว์ และใช้เป็นเครื่องมือเพื่อทำเครื่องมือล่าสัตว์อื่น ๆ เช่น ไม้ซาง หรือขอเลา - ลูกดอก ตลอดถึงเครื่องดักจับสัตว์ต่าง ๆ อันเป็นเครื่องมือไม้
           นอกจากพบตัวอย่างเมล็ดพืชจำนวนมากในกองไฟที่ถ้ำซาไกแล้ว ยังพบแกลบที่ถ้ำแกลบ เขาปินะ แสดงว่าคนสมัยนั้นบริโภคธัญพืชด้วย
           ถ้ำต่าง ๆ เป็นที่อยู่อาศัยชั่วคราว และมีการโยกย้ายเปลี่ยนที่อยู่ใหม่อยู่ตลอดเวลา ตามลักษณะฤดูกาลของแหล่งอาหาร และในกรณีที่มีคนตายในหมู่ของตน หลังจากการฝังศพโดยใส่เครื่องมือเครื่องใช้ของผู้ตายในพิธีกรรมฝังศพแล้วก็จะอพยพโยกย้ายไปทันที
           ภาพเขียนสีเขาแบนะ รูปปลาแสดงโครงร่างภายในลักษณะเดียวกับรูปปลาที่เขาเทียน ตำบลเกาะปันหยี จังหวัดพังงา และรูปปลาแสดงโครงร่างภายนอกตกแต่งด้วยลายเส้น ภายในถ้ำผีหัวโต อำเภออ่าวลึก จังหวัดกระบี่

           เศษภาชนะดินเผาหม้อสามขา จากถ้ำเขาปินะ ถ้ำเขาสามบาตร แสดงอารยธรรมมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ ว่ามีการหุงต้มให้สุกก่อนบริโภค
            ถิ่นฐานก่อนประวัติศาสตร์  แบ่งออกได้เป็นสี่ลักษณะ ตามสถานที่ตั้งคือ
                - หมู่เขา  ได้แก่ ถ้ำซาไก ถ้ำหน้าเขา
                - หมู่ทุ่งชายเขา  ได้แก่ ถ้ำเขาน้ำพราย ถ้ำตรา ถ้ำหมู่ดิน และถ้ำเขาหญ้าระ
                - หมู่ทุ่งราบริมแม่น้ำ ได้แก่ ถ้ำเขาปินะ ถ้ำเขาสามบาตร ถ้ำเขาไม้แก้ว
                - หมู่เล  ได้แก่ ถ้ำเขาเจ้าไหม เขาแบนะ และถ้ำเขาโต๊ะแนว
           เมื่อพิจารณาหลักฐานทางโบราณคดี แหล่งชุมชนทั้งหมดมีทั้งในยุคก่อนหินใหม่ ยุคหินกลาง ยุคหินใหม่ ชนเหล่านั้นอาศัยถ้ำเป็นแหล่งพักพิงชั่วคราว ตามฤดูกาลที่ธรรมชาติให้ผลผลิต
ชุมชนสมัยประวัติศาสตร์
           ความเป็นชุมชนเหล่านี้เล่าขานโดยตำนานอันเป็นมุขปาฐะ และวรรณกรรมลายลักษณ์ในรูปแบบจดหมายเหตุ รอยจารึกตัวหนังสือที่ผนังถ้ำเช่น ถ้ำเขาสามบาตร ตำบลนาตาล่วง อำเภอเมือง ฯ ถ้ำเขาพระ ตำบลคลองปาง อำเภอรัษฎา และพระพิมพ์ดินดิบ วัดคีรีวิหารถ้ำเขาสาย ใกล้วัดหูแกง และถ้ำเขาขาว อำเภอห้วยยอด
           ชุมชนก่อนสมัยศรีวิชัย  จากจดหมายเหตุภูมิศาสตร์ ของนักภูมิศาสตร์ชาวกรีก เมืองอเล็กซานเดรีย ได้เขียนเรื่องราวของบ้านเมืองทางตะวันออก ตามคำบอกเล่าของพ่อค้าชาวเมืองนั้น จดหมายเหตุดังกล่าวมีอายุประมาณปี พ.ศ.๖๙๓ - ๗๐๙ สรุปว่าแม่น้ำตรังมีอยู่ในจดหมายเหตุนั้น
           เมืองตะโกนา ในจดหมายเหตุ หรือเมืองตักโกละ ในคัมภีร์มิลินทปัญหาของพระปิฎกจุฬาภัยเถระ มีอายุอยู่ประมาณ พ.ศ.๕๐๐ คือเมืองตรังกรุงธานีเก่า ที่บ้านหนาน อำเภอรัษฎา  สมมติฐานดังกล่าวมีหลักฐานทางประวัติศาสตร์รองรับในประเด็นว่า บริเวณพื้นที่จังหวัดตรัง เป็นแหล่งชุมชนระดับเมืองมาแล้ว ตั้งแต่ยุคต้นพุทธกาล จังหวัดตรังเป็นดินแดนส่วนหนึ่งของอาณาจักรศรีวิชัย มีความสำคัญด้านการคมนาคมข้ามคาบสมุทรมลายูเส้นทางหนึ่ง
           ชุมชนสมัยศรีวิชัย  อาณาจักรศรีวิชัยมีอายุอยู่ระหว่างปี พ.ศ.๑๑๖๑ - ๑๔๕๐ ตรงกับสมัยราชวงศ์ถังและเลยมาถึงสมัยห้าราชวงศ์ของจีน (พ.ศ.๑๑๖๑ - ๑๕๐๓)  อาณาจักรศรีวิชัยครอบคลุมแหลมมลายูตลอดถึงหมู่เกาะในประเทศอินโดนีเซีย ศาสนาพุทธฝ่ายมหายานเป็นศาสนาประจำอาณาจักรนี้
            จังหวัดตรังเป็นดินแดนส่วนหนึ่งของอาณาจักรศรีวิชัย มีความสำคัญด้านการคมนาคมข้ามคาบสมุทรมลายูเส้นทางหนึ่งมาแต่โบราณ  ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๖ ดินแดนภาคใต้ของไทยมีชุมชนเมืองเป็นศูนย์กลางแว่นแคว้นอยู่สี่แห่งคือ แคว้นไชยา แคว้นนครศรีธรรมราช แคว้นสทิงพระและแคว้นปัตตานี  สองแคว้นแรก มีการติดต่อกับชุมชนฝั่งทะเลตะวันตก โดยผ่านอำเภอพระแสง แล้วผ่านไปยังอำเภอห้วยยอด จังหวัดตรัง และเดินทางผ่านช่องเขาหินปูน ไปออกฝั่งทะเลตะวันตก ในเขตจังหวัดตรัง และจังหวัดกระบี่ ตามลำดับ
           ตรังจึงเป็นเมืองท่าสำคัญในฐานะที่เป็นประตูสู่ตะวันตกของแว่นแคว้นในคาบสมุทรมลายู
           ชุมชนสมัยนครศรีธรรมราช  เมื่อพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาท ลัทธิลังกาวงศ์ ได้แพร่หลายเข้ามาแทนที่ฝ่ายมหายาน (วัชรยาน) อย่างศรีวิชัย  ความเป็นชุมชนในจังหวัดตรังได้รับการบันทึกไว้ในรูปตำนานเรื่องเล่านอกเหนือจากหลักฐานเป็นโบราณสถาน โบราณวัตถุ
           ตามตำนานชุมชน จะพบว่ามีชุมชนตั้งเรียงรายอยู่ตามลำแม่น้ำตรังสายหนึ่ง และตั้งอยู่ตามแนวเทือกเขาบรรทัดอีกสายหนึ่ง
           สายแรก เล่ากันว่ามีพระภิกษุสงฆ์ และอุบาสกจากลังกานำทรัพย์สมบัติไปบูชาพระบรมธาตุ และบูรณะพระบรมธาตุเจดีย์ ได้แก่ ตำนานการสร้างวัดย่านเกลื่อน ตำนานการสร้างพระพุทธรูปที่ถ้ำพระองค์กลาง วัดเขาปินะ ตำนานการสร้างวัดหูแกลง ฯลฯ
           สายที่สองเป็นตำนานนางเลือดขาว แบ่งออกเป็นสองสายย่อยคือสายตำนานเมืองพัทลุงและสายตำนานพื้นบ้านเมืองตรัง ชื่อชุมชนที่อ้างถึงในตำนานสายที่สอง มีวัดพระพุทธสิหิงค์ อำเภอนาโยง  ชุมชนรอบ ๆ วัดพระงาม อำเภอเมือง ฯ
           ชุมชนสมัยอยุธยา ธนบุรีและรัตนโกสินทร์ตอนต้น  ในสมัยอยุธยามีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ต่อ เนื่องจากชุมชนดั้งเดิมสมัยศรีวิชัย และนครศรีธรรมราชคือ จารึกผนังถ้ำเขาสามบาตร อำเภอเมือง ฯ  จารึกหน้าผา วัดเขาพระ อำเภอรัษฎา  ตรารูปวงกลม ที่ถ้ำตรา เทือกเขาน้ำพราย ตำบลปากแจ่ม อำเภอห้วยยอด  ตรารูปวงกลมที่หน้าผา วัดเขาพระ อำเภอรัษฎา  จารึกผนังถ้ำเขาสามบาตร
           มีหลักฐานการสำรวจชุมชนในสมัยรัตนโกสินทร์ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๕๕ ถือได้ว่าเป็นการสำรวจสำมะโนครัวครั้งแรกของเมืองตรัง พบว่าหมู่บ้านชุมชนต่าง ๆ แบ่งออกเป็นสองฝ่าย ถือแม่น้ำตรังเป็นหลัก คือฝ่ายตะวันออกและฝ่ายตะวันตก มี ๕๒ ตำบล ๗๒๐ ครัวเรือน
           กรมการเมืองมีบรรดาศักดิ์หลวง ขุน หมื่น  ตำแหน่งสูงสุดเป็นผู้พยาบาลเมืองคือหลวงอุภัยราชธานี  นอกนั้นสังกัดมหาดไทย กรมปืน นครบาล กรมนา กรมสรรพากร กรมช่างเกณฑ์กำปั่น กองตระเวน  ถือศักดินาสูงสุด ๑,๖๐๐  ต่ำสุด ๒๐๐  รวม ๓๒ ตำแหน่ง
           ชุมชนสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ถึงปัจจุบัน  แบ่งออกเป็นหมู่เขา (ภูเขา)  หมู่เล (ทะเล)  หมู่ทุ่ง และหมู่หลาด (ตลาด)