พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดม่วง ตั้งอยู่ภายในวัดม่วง ตำบลบ้านม่วง ริมแม่น้ำแม่กลอง วัดม่วงเป็นวัดเก่าแก่ ตามประวัติบอกไว้ในคัมภีร์ใบลานเขียนด้วยอักษรมอญว่า มีอายุอยู่ในปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา ในช่วงเวลานั้น ชุมชนบ้านม่วงและบริเวณสองฝั่งลุ่มแม่น้ำแม่กลอง มีกลุ่มชาวบ้านส่วนใหญ่เป็นคนเชื้อสายมอญ อยู่ร่วมกันกับกลุ่มชนอื่น เช่น ไทย จีน ลาว ญวน เขมรและกะเหรี่ยง มีการผสมผสานแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมระหว่างกัน เกิดเป็นเอกลักษณ์ของคนในท้องถิ่นและความที่ชุมชนบ้านม่วงมีวิถีชีวิตผูกผัน อยู่กับประเพณีและความเชื่อดั่งเดิม ทำให้ชุมชนแห่งนี้เป็นขุมทรัพย์ทางความรู้ด้านมอญศึกษาแก่ผู้สนใจมากมาย พิพิธภัณฑ์แห่งนี้เป็นแหล่งค้นคว้ารวบรวมประวัติความเป็นมา วิถีชีวิตและวัฒนธรรมชุมชนท้องถิ่นชาวมอญตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน แบ่งการจัดแสดงออกเป็นห้องต่างๆ สามารถเข้าใจเรื่องราวได้ง่ายโดยเริ่มจาก ห้องโถง มอญในตำนาน มอญในทางประวัติศาสตร์ ภาษามอญและจารึกภาษามอญ ประเพณีวัฒนธรรมมอญ มอญอพยพ มอญในไทยและผู้นำทางวัฒนธรรม  มีการจัดแสดงโบราณวัตถุ

     โดยมีวัดม่วงซึ่งตามปกติที่สืบค้นได้ชี้ชัดให้เห็นว่ามีอายุการสร้างเก่าแก่มานานกว่า  ๓๐๐  ปีมาแล้ว เป็นวัดที่สำคัญและศูนย์กลางกิจกรรมและจิตใจของชุมชน  ด้วยความที่บ้านม่วงเป็นชุมชนชาวไทยเชื้อสายมอญที่ชาวบ้านส่วนใหญ่ยังคงมีวิถีชีวิตผูกพันกับประเพณีและความเชื่อดั้งเดิม และการที่เจ้าอาวาสวัดม่วง  (พระครูวรธรรมพิทักษ์)  รวมทั้งชาวบ้านส่วนใหญ่ต้องการที่จะสืบทอดความภาคภูมิใจในมรดกวัฒนธรรมข้างต้นไว้ในรูปของพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน   เพื่อให้เป็นแหล่งค้นคว้าเรื่องราวเกี่ยวกับประวัติความเป็นมาวิถีชีวิต  ภูมิปัญญาและวัฒนธรรมประเพณีของอดีตจนถึงปัจจุบันไว้ จึงได้ร่วมมือกับมหาวิทยาลัยศิลปากรจัดตั้ง “พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดม่วง” ขึ้นเพื่อร่วมเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์  พระบรมราชินีนาถ ในวโรกาสเจริญพระชนมายุครบ ๕  รอบ วันที่  ๑๒ สิงหาคม  ๒๕๓๕   อันแล้วเสร็จและเปิดบริการให้ผู้สนใจเข้าชมได้โดยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดำเนินทรงเป็นประทานในพิธีเปิด เมื่อวันที่ ๒๖ กุมภาพันธ์ ๒๕๓๖   เนื้อหาในการจัดแสดงของพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดม่วงสามารถจำแนกออกได้เป็น ๕ ส่วนด้วยกัน คือ

ส่วนแรก   เป็นเรื่องราวที่เกี่ยวกับความสำคัญของลุ่มแม่น้ำแม่กลองอันมีสภาพแวดล้อมที่เหมาะต่อการตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยของมนุษย์มาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน   รวมทั้งความสำคัญในฐานะที่เป็นเส้นทางคมนาคมติดต่อค้าขายทั้งภายในและภายนอกประเทศ   ซึ่งหลักฐานที่ปรากฏจะมีทั้งโบราณวัตถุ  ประเภทขวานหิน  เครื่องปั้นดินเผา  เครื่องมือเครื่องใช้สำริด   เครื่องประดับจากหินสี ฯลฯ

ส่วนที่สอง  เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับสังคมและวัฒนธรรมท้องถิ่น  โดยจัดแสดงให้เห็นถึงประวัติศาสตร์ชุมชนบ้านม่วงและชุมชนใกล้เคียง   ความสัมพันธ์ของกลุ่มชนต่าง  ๆ  ในบริเวณลุ่มแม่น้ำแม่กลอง   บทบาทของชาวจีนต่อการเกิดชุมชนแบบตลาดและบทบาทของคณะเผยแผ่ศาสนาคริสต์ในหมู่ชาวไทยเชื้อสายมอญในฐานะผู้นำระบบการรักษาพยาบาลแบบใหม่มาสู่ท้องถิ่น   ซึ่งการจัดแสดงส่วนนี้จะใช้ภาพถ่ายเก่าเป็นส่วนสำคัญบ่งบอกให้ผู้เข้าชมเข้าใจ

ส่วนที่สาม   เป็นเรื่องราวของบ้านม่วงกับภูมิปัญญาท้องถิ่น   ซึ่งถือได้ว่าเป็นจุดเด่นที่มีความสำคัญที่สุดในการจัดแสดงของพิพิธภัณฑ์   เพราะการจัดแสดงส่วนนี้จะบ่งบอกถึงความเป็นเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมที่มั่นคงของชาวไทยเชื้อสายมอญบ้านม่วงที่เป็นผู้มีศรัทธาอย่างแรงกล้าในพระพุทธศาสนาและเป็นผู้ให้คุณค่าอย่างสูงต่อการศึกษา   โดยมีวัดเป็นศูนย์กลางในการให้การศึกษาและการอบรมสั่งสอนให้เชื่อมั่นศรัทธาในพระพุทธศาสนา  และมีพระสงฆ์เป็นผู้นำทางภูมิปัญญาของท้องถิ่นสืบเนื่องเสมอมา   ซึ่งสะท้อนให้เห็นได้จากหลักฐานเกี่ยวกับสิ่งของเครื่องใช้เนื่องในศาสนาเป็นจำนวนมากที่จัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑ์ ไม่ว่าจะเป็นคัมภีร์ใบลาน ธรรมาสน์ ภาพพระบฏ  ตู้พระธรรม  กล่องใส่คัมภีร์ใบลาน ผ้าห่อคัมภีร์ใบลาน  ฯลฯ

 ส่วนที่สี่   เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับวิถีชีวิตของชาวบ้านม่วงที่มีทั้งวิถีชีวิตประจำวัน   การประกอบอาชีพ  คติความเชื่อ   และประเพณีในรอบปี   ซึ่งจัดแสดงโดยใช้ภาพถ่ายและศิลปะโบราณวัตถุเป็นส่วนสำคัญในการบอกกล่าวเรื่องราวถ่ายทอดสู่ผู้เข้าชม

ส่วนที่ห้า   เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับการพัฒนาและการเปลี่ยนแปลงในชุมชนบ้านม่วงและท้องถิ่นใกล้เคียง   ซึ่งจะใช้ภาพถ่ายเป็นส่วนสำคัญในการสะท้อนให้เห็นถึงการพัฒนาและเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นและส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิต   การประกอบอาชีพ   คติความเชื่อและประเพณีในรอบปีของชาวบ้านม่วงและท้องถิ่นใกล้เคียง

 นอกจากนั้นภายในวัดยังมีศูนย์มอญศึกษา เปิดสอนภาษามอญให้กับบุคคลทั่วไปทุกวันพุธ และวันพฤหัสบดี  พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดม่วงเปิดให้เข้าชมในวันศุกร์ เสาร์ อาทิตย์ ตั้งแต่เวลา 09.00�16.00 น. โดยไม่เสียเข้าชม (หากสนใจเข้าชมวันจันทร์-ศุกร์ กรุณาติดต่อล่วงหน้าก่อนเข้าชม และ เข้าชมเป็นหมู่คณะควรติดต่อล่วงหน้าหรือทำหนังสือเรียนเจ้าอาวาสวัดม่วง) สอบถามเพิ่มเติมได้ที่ โทร. 0 3237 2548, 086-004 0786, 089-885 8817 หรือที่เว็บไซต์  www.monstudies.org

 พิพิธภัณฑ์ พื้นบ้านวัดม่วงขอเชิญชวนผู้เข้าชมที่เดินทางมาเป็นหมู่คณะตั้งแต่ 10 คนขึ้นไปลองลิ้มชิมรสอาหารคาวหวานพื้นบ้านแบบมอญ เช่น แกงบอน น้ำปลายำ แกงมะตาด ในราคาเป็นกันเอง ติดต่อล่วงหน้าที่คุณสอางค์ พรหมอินทร์ บริเวณวัดยังมีศูนย์ทอผ้าพื้นบ้าน จำหน่ายผ้าทอมือ ผ้าขาวม้าฝีมือชาวบ้าน เปิดให้เข้าชมทุกวัน ตั้งแต่เวลา 09.00-18.00 น.

 สอบถามเพิ่มเติมได้ที่ โทร. 086-111 1367

 การเดินทาง

 รถยนต์ จากตัวเมืองราชบุรีไปตามทางหลวงหมายเลข 4 แล้วแยกเข้าอำเภอบ้านโป่ง ไปตามทางหลวงหมายเลข 3089 (โคกสูง-เบิกไพร) (ทางไปถ้ำเขาช่องพราน) จากนั้นข้ามสะพานแม่น้ำแม่กลองตรงไปประมาณ 7 กิโลเมตรและจากปากทางแยกเข้าไปอีก 2.5 กิโลเมตร ก็จะถึงพิพิธภัณฑ์

 รถโดยสารประจำทาง จากกรุงเทพฯ นั่งรถสายกรุงเทพฯ-กาญจนบุรีมาลงที่อำเภอบ้านโป่ง แล้วนั่งรถโดยสารประจำทางสายบ้านโป่ง-โพธาราม มาลงที่หน้าวัดม่วง