เมื่อพระเจ้ากาวิละได้เข้าไปตั้งมั่นที่เมืองเชียงใหม่ได้แล้วใน ปี พ.ศ.๒๓๓๙ ในระยะแรกก็ได้ไปเกลี้ยกล่อมผู้คนจากเมืองเล็กเมืองน้อย แถบแม่น้ำสาละวินมาไว้ที่เวียงป่าซาง พระเจ้ากาวิละได้ไปเกลี้ยกล่อมเจ้าฟ้าเมืองยอง เมืองฝาง เมืองเชียงราย และเมืองสาด ให้ต่อต้านพม่า เจ้าเมืองยองยอมทิ้งเมืองพาผู้คนมาอยู่ที่เวียงป่าซาง
            ในปี พ.ศ.๒๓๔๕ เจ้ากาวิละเริ่มตีเมืองเชียงตุง และเมืองสาดได้ และตีเมืองเชียงแสนได้ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๔๗ โดยกองกำลังผสมจาก เชียงใหม่ กรุงเทพ ฯ ลำปาง เวียงจันทน์ และเมืองน่าน ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๔๘ กองทัพเชียงใหม่ได้ยกขึ้นไปกวาดต้อนผู้คนตามเมืองที่อยู่ทางตอนเหนือของเมืองเชียงแสนคือ เมืองยอง เมืองยู้ เมืองหลวย เมืองเชียงตุง เมืองเชียงขาง  เมืองวะ เมืองลอง เมืองกาย เมืองขัน เมืองหุน เมืองงาด เมืองงึม เมืองเสี้ยว สิบสองปันนา เชียงรุ่ง ฯลฯ
           การปฏิบัติการดังกล่าว เป็นการกวาดต้อนผู้คนครั้งใหญ่ในประวัติศาสตร์ล้านนา ทำให้เกิดการตั้งถิ่นฐานกระจายอยู่ในเขตเมืองเชียงใหม่ และลำพูนของกลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ผู้คนที่ถูกกวาดต้อนมา หากเป็นช่างฝีมือ และไพร่ชั้นดีจะกำหนดให้อยู่ในเมือง เช่น เขินที่หายยา อพยพมาจากเชียงตุง เชี่ยวชาญการทำเครื่องเขินมาอยู่เชียงใหม่ระหว่างกำแพงเมืองชั้นนอก และชั้นในทิศใต้ ยวนบ้านฮ่อมเชี่ยวชาญการทำดอกไม้กระดาษ กลุ่มไต หรือไตใหญ่ เชี่ยวชาญด้านการค้า ส่วนไพร่ที่ไร้ฝีมือจะให้ไปตั้งถิ่นฐานอยู่นอกเมืองเช่นเขินที่สันทราย ยองที่ลำพูน
            ผู้คนที่ถูกกวาดต้อนมาจะยกมาเป็นกลุ่มเมือง เมื่อมาตั้งถิ่นฐานใหม่ได้ตั้งชื่อหมู่บ้านตามชื่อบ้านเมืองเดิมที่ถูกกวาดต้อนมา เช่น บ้านเมืองลวง บ้านเมืองแสน เมืองวะ เมืองสาด เมืองยู้ เมืองหลวย เมืองพยาก เป็นต้น บางแห่งแต่งตั้งตามทำเลใหม่ เช่นบ้านช่างกระดาษ สันป่าตอง บ้านป่าลาน บ้านสันกลาง เป็นต้น
            เมืองลำพูนได้รับการจัดตั้งขึ้นใหม่ ภายหลังจากที่คนยอง ที่ถูกกวาดต้อนมาอยู่ลำพูนใน ปี พ.ศ.๒๓๔๘ มีพระยาบุรีรัตน์ (คำฝั้น) อนุชาพระเจ้ากาวิละมาครองเมืองเป็นคนแรก มีเจ้าบุญมาน้องคนสุดท้ายของตระกูลเจ้าเจ็ดตน เป็นพระยาอุปราช เมืองลำพูนมีความสำคัญรองลงมาจากเมืองเชียงใหม่ และเมืองลำปางตามลำดับ คาดว่าคนเมืองยองถูกกวาดต้อนมาอยู่ที่ลำพูน ประมาณ ๑๐,๐๐๐ คน
            การแบ่งไพร่พลยอง ที่ตั้งถิ่นฐานอยู่ที่เมืองลำพูน ให้พระยามหยังคบุรีเจ้าเมืองยอง และน้องอีกสามคน ตั้งถิ่นฐานอยู่ที่ริมฝั่งแม่น้ำกวง ตรงข้ามกับเมืองลำพูน ที่บ้านเวียงยอง ให้ผู้คนที่อพยพจากเมืองยู้ เมืองหลวย ไปตั้งถิ่นฐานอยู่นอกกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ เพื่อให้ชุมชนเหล่านี้ทอผ้าให้กับเจ้าเมืองลำพูน
            นอกจากนั้นการตั้งถิ่นฐานของชาวยองจะขยายตัวไปตามแนวลำน้ำ หมู่บ้านหลักในขณะนั้นในเขตลุ่มแม่น้ำกวง มีบ้านเวียงยอง บ้านยู้ บ้านหลวย บ้านตอง บ้านหลิ่วห้า (ศรีบุญยืน) บ้านปิงห่าง (หนองหมู) ตามลุ่มแม่สาร มี บ้านป่าขาม บ้านสันป่าสัก บ้านสัมคะยอม ในเขตลุ่มแม่น้ำปิง มี บ้านริมปิง บ้านประตูป่า บ้านหลุก บ้านบัว บ้านบาน ในเขตลุ่มน้ำแม่ทา มี บ้านป่าซาง บ้านสบทา บ้านฉางข้าวน้อย บ้านแซม บ้านสะปุ๋ง บ้านหวาย อีกส่วนหนึ่งได้ขยายตัวจากที่ราบป่าซางเข้าสู่เขตอำเภอบ้านโฮ่ง และอำเภอลี้ ในลุ่มแม่น้ำลี้
            มีชาวไตเขินจากเชียงตุง มาตั้งถิ่นฐานที่บ้านสันดอนรอม นอกเขตกำแพงเมืองทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ที่บ้านแป้น ตำบลบ้านแป้น และก่อนการเข้ามาตั้งถิ่นฐานของชาวยอง ได้มีการกวาดต้อนชาวไตใหญ่จากเมืองปุ เมืองปั่น เมืองสาด เมืองนาย เมืองขวาด เมืองแหน และกลุ่มคนที่เรียกว่า ยางค้างหัวตาด ยาวหัวด่าน มาไว้ที่เวียงป่าซาง
            ภายหลังที่ตั้งเป็นเมืองลำพูน เมื่อปี พ.ศ.๒๓๔๘ ในฐานะเป็นหัวเมืองประเทศราชขึ้นกับราชอาณาจักรสยามแล้ว ในปี พ.ศ.๒๓๕๑ พระเจ้ากาวิละได้เกณฑ์กำลังพลชาวเมืองลำพูน ประมาณ ๑,๐๐๐ คนรวมกับกำลังจากเชียงใหม่ และลำปาง เข้าตีเมืองยาง ที่ถูกพม่ายึดไว้แต่ไม่สำเร็จ จึงเทครัวอพยพชาวเมืองยองลงมาอยู่ที่เชียงแสน
           พระยาอุปราช (บุญมา)  แห่งเมืองลำพูน ผู้เป็นอนุชาองค์เล็กของตระกูลเชื้อเจ็ดตน ได้รับแต่งตั้งจากกรุงเทพ ฯ ให้เป็นเจ้าเมืองลำพูนองค์ที่สอง ระหว่างปี พ.ศ.๒๓๕๙ - ๒๓๗๐ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า ฯ ได้โปรดเกล้า ฯ ให้พระยาอุปราช (น้อย อินทร) เป็นพระยาลำพูนองค์ที่สาม ระหว่างปี พ.ศ.๒๓๗๐ - ๒๓๘๑ เมืองลำพูนได้ขยายตัวไปผู้คนไปตั้งถิ่นฐานอยู่ในลุ่มน้ำต่าง ๆ อย่างมีความมั่นคง เมื่อปี พ.ศ.๒๓๗๒ ดร.ริชาร์ดสัน ข้าราชการชาวอังกฤษได้เข้ามาสำรวจเส้นทาง และสภาพการค้าในเขตเมืองเชียงใหม่ ลำปาง และลำพูน ได้บันทึกไว้ว่า ประชากรของเมืองลำพูนมีอยู่ประมาณ ๑๔,๐๐๐ คน
            ในปี พ.ศ.๒๓๘๑ พระยาลำปางไชยวงศ์ เจ้าเมืองลำปางได้ถึงแก่พิราลัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า ฯ ได้โปรดเกล้า ฯ ให้แต่งตั้งพระยาอุปราช (น้อย อินทร) เจ้าเมืองลำพูนไปเป็นเจ้าเมืองลำปาง และโปรดเกล้า ฯ ให้พระยาอุปราช (คำตัน) เป็นเจ้าเมืองลำพูน (องค์ที่สี่) คนมอญและคนพม่าในบังคับอังกฤษเริ่มเข้ามาดำเนินธุรกิจทำไม้ ในป่าปลายแขนแขวงเมืองตาก เมืองเชียงใหม่ และเมืองลำพูน
            พระยาอุปราช (คำตัน) เป็นเจ้าเมืองลำพูนถึง ปี พ.ศ.๒๓๘๔ ก็พิราลัย พระยาบุรีรัตน์ (เจ้าน้อยธรรมลังกา) บุตรเจ้าบุญมาได้รับโปรดเกล้า ฯ ให้เป็นเจ้าเมืองลำพูน (องค์ที่ห้า)ถึงปี พ.ศ.๒๓๘๖ ก็พิราลัย เจ้าหนานไชยลังกาได้รับโปรดเกล้า ฯ เป็นเจ้าเมืองลำพูน (องค์ที่หก) ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้รับขนานนามเป็นเจ้าไชยลังกาพิศาลโสภาคุณหริภุญชัย เป็นเจ้านครลำพูนถึง ปี พ.ศ.๒๔๑๔ จึงให้ยกเลิกตำแหน่งพระยาหัวเมืองแก้ว เปลี่ยนเป็นตำแหน่งเจ้าบุรีรัตน์
ยุคปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน
            เจ้าราชวงศ์ดาวเรืองรักษาการเจ้าเมืองลำพูน ตั้งแต่ ปี พ.ศ.๒๔๑๔ - ๒๔๑๘ จึงได้รับแต่งตั้งให้เป็นเจ้าดาราดิเรกไพโรจน์ เจ้านครลำพูนไชย
            หลังจากที่มีการทำสนธิสัญญาเชียงใหม่ (ฉบับที่ ๑) เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๖ ลงนามที่กัลกัดตาแล้ว ทางกรุงเทพ ฯ ได้ส่งพระนรินทร์ราชเสนี (พุ่ม ศรีไชยยันต์) ปลัดบัญชีกรมพระกลาโหมไปเป็นข้าหลวงสามหัวเมือง ประจำอยู่ที่เชียงใหม่ เพื่อควบคุมดูแลให้เจ้าหลวงเชียงใหม่ ลำปาง และลำพูนปฏิบัติตามสนธิสัญญาเชียงใหม่ ทำหน้าที่ประสานงาน ระหว่าง กรุงเทพ ฯ กับล้านนา แต่การปฏิบัติงานยังไม่ได้ผล จึงได้มีการแก้ไข และทำสนธิสัญญาเชียงใหม่ (ฉบับที่ ๒) พ.ศ.๒๔๒๖ กำหนดให้คนในบังคับอังกฤษต้องขึ้นศาลต่างประเทศทั้งคดีแพ่ง และอาญา
            ตั้งแต่ ปี พ.ศ.๒๔๒๗ ได้ยกเลิกฐานะหัวเมืองประเทศราชแล้วจัดการปกครองโดยรวมหัวเมืองใกล้เคียงกัน จัดเป็นหน่วยการปกครองที่เรียกว่า มณฑล ดินแดนล้านนาจึงเป็นมณฑลพายัพ กระทรวงมหาดไทยส่งข้าหลวงเทศาภิบาลมาปกครอง ส่วนแต่ละเมืองก็ส่งข้าหลวงประจำเมืองมาปกครอง และส่งนายแขวงมาปกครองแขวงหรืออำเภอ ส่วนตำบลและหมู่บ้านให้คนในท้องถิ่นปกครอง
            พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเลือกสรรข้าหลวงที่มีความสามารถ และเป็นเจ้านายเชื้อพระวงศ์ เพื่อให้เป็นที่ยอมรับนับถือ และยำเกรงของเจ้าผู้ครองนคร ได้โปรดเกล้า ฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหมื่นพิชิตปรีชากร มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงพิเศษ มีการแต่งตั้งเสนาหกตำแหน่งคือ กรมมหาดไทย กรมทหาร กรมครัว กรมยุติธรรม กรมวัง และกรมนา เข้าไปแทนตำแหน่งเจ้าขันห้า (เจ้าเมือง เจ้าอุปราช เจ้าราชวงศ์ เจ้าบุรีรัตน์ และราชบุตร) และเค้าสนามหลวง(ขุนนางชั้นสูง ๓๒ คน)
            ในปี พ.ศ.๒๔๓๑ เจ้าดาราดิเรกรัตน์ไพโรจน์ พิราลัย เกิดปัญหาแย่งชิงอำนาจในหมู่เจ้านายและบุตรหลาน ข้าหลวงพิเศษมณฑลลาวเฉียงได้มอบให้เจ้านายเมืองลำพูน ปรึกษาหารือกันในการจัดการปกครองเมืองลำพูนเสียใหม่
            เมื่อสิ้นสมัยเจ้าเหมพินธุไพจิตร (คำหยาด) เจ้าผู้ครองนครลำพูน ลำดับที่ ๘ (พ.ศ.๒๔๓๑ - ๒๔๓๘) ทางกรุงเทพ ฯ มีนโยบายที่จะปฏิรูปการปกครองเมืองลำพูนก่อนเมืองเชียงใหม่ และลำปาง เพราะเป็นเมืองเล็ก แต่ก็ได้รับการต่อต้านจากเจ้านายและบุตรหลาน
            การปฏิรูปการปกครองอย่างจริงจัง มีขึ้นในสมัยเจ้าอินทยศโชติ (เจ้าน้อยหมวก) เจ้าเมืองลำพูน ลำดับที่ ๙ (พ.ศ.๒๔๓๘ - ๒๔๕๔) ในปี พ.ศ.๒๔๔๓ ได้จัดราชการเมืองลำพูนใหม่โดยการบริหารราชการระดับเมืองเป็นหน้าที่ของคณะกรรมการบริหาร ที่เรียกว่า เค้าสนามหลวง เจ้าผู้ครองนคร ข้าหลวงประจำนคร และข้าหลวงผู้ช่วย แบ่งเขตการปกครองเมืองลำพูนออกเป็นสองแขวง คือ แขวงในเมือง นอกเมืองลำพูน และแขวงเมืองลี้ มีนายแขวง (นายอำเภอ) ที่ส่วนกลางแต่งตั้งมาปกครอง ในแต่ละแขวง แบ่งออกเป็นแคว้น มีแคว่น (กำนัน) ปกครอง แขวงลำพูนแบ่งออกเป็น ๒๘ แคว้น แขวงเมืองลี้ แบ่งออกเป็น ๕ แคว้น จำนวนประชากรในปี พ.ศ.๒๔๔๕ จากรายงานมี ประมาณ ๑๑๐,๐๐๐ คน แขวงลำพูนมีประมาณ ๙๒,๐๐๐ คน
            ในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ดำเนินนโยบายยกเลิกตำแหน่งเจ้าเมืองโดยเด็ดขาด นับตั้งแต่ ปี พ.ศ.๒๔๖๙ เป็นต้นไป หากเจ้าเมืองใดว่างลงจะไม่โปรดเกล้า ฯ แต่งตั้งขึ้นอีก เจ้าเมืองลำพูนองค์สุดท้ายคือ นายพลตรี เจ้าจักรคำขจรศักดิ์ (พ.ศ.๒๔๕๔ - ๒๔๘๖) ส่วนเจ้าเมืองที่มีชีวิตอยู่ก็ได้เงินเดือนไปจนกว่าจะถึงแก่กรรม
ลำดับเจ้าผู้ครองนครลำพูน
            ๑.  เจ้าคำฝั้น (พ.ศ.๒๓๔๘ - ๒๓๕๙) เป็นอนุชาของพระเจ้ากาวิละ บุตรลำดับที่ แปดของเจ้าชายแก้วแห่งเมืองลำปาง เป็นแม่ทัพคนหนึ่งของเมืองเชียงใหม่ในการขับไล่อิทธิพลพม่าออกไปจากล้านนาที่เมืองเชียงแสน
            ๒.  เจ้าบุญมา (พ.ศ.๒๓๕๙ - ๒๓๗๐) เป็นอนุชาพระเจ้ากาวิละ บุตรลำดับที่สิบของเจ้าชายแก้วแห่งเมืองลำปาง
            ๓.  เจ้าน้อยอินทร (พ.ศ.๒๓๗๐ - ๒๓๘๑) เป็นบุตรเจ้าคำสม เจ้าเมืองลำปางองค์แรก และในปี พ.ศ.๒๓๘๑ ได้รับแต่งตั้งให้เป็นเจ้าเมืองลำปาง
            ๔.  เจ้าน้อยคำตัน (พ.ศ.๒๓๘๑ - ๒๓๘๔) เป็นบุตรเจ้าบุญมา เจ้าเมืองลำพูนองค์ที่สอง
            ๕.  เจ้าน้อยธรรมลังกา (พ.ศ.๒๓๘๔ - ๒๓๘๖) เป็นบุตรเจ้าบุญมา น้องเจ้าน้อยคำตัน
            ๖.  เจ้าไชยลังกาพิศาลโสภาคุณหริภุญชัย - เจ้าหนานไชยลังกา (พ.ศ.๒๓๘๖ - ๒๔๑๔) เป็นบุตรคนที่สี่ของเจ้าคำฝั้น เจ้าเมืองลำพูนองค์ที่หนึ่ง
            ๗.  เจ้าดาราดิเรกรัตนไพโรจน์ (พ.ศ.๒๔๑๔ - ๒๔๓๑) เป็นบุตรลำดับที่ หกของเจ้าไชยลังกา ฯ ในช่วงนี้ทางกรุงเทพ ฯ ไม่ได้แต่งตั้งเจ้าเมืองลำพูนเป็นเวลาสี่ปี (พ.ศ.๒๔๑๔ - ๒๔๑๘) ในครั้งสงครามเชียงตุง เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๕ ได้เป็นแม่ทัพคนหนึ่งของกองทัพเมืองลำพูน
            ๘.  เจ้าเหมพันธุ์ไพจิตร เจ้าคำหยาด(พ.ศ.๒๔๓๑ - ๒๔๓๘) เป็นบุตรเจ้าไชยลังกา ฯ
            ๙.  เจ้าอินทยงยศ - เจ้าน้อยหมวก (พ.ศ.๒๔๓๘ - ๒๔๕๔) เป็นบุตรเจ้าดาราดิเรกรัตน์ไพโรจน์ ได้มีการเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นแบบมณฑลเทศาภิบาล
            ๑๐.  นายพลตรีเจ้าจักรคำขจรศักดิ์ (พ.ศ.๒๔๕๔ - ๒๔๘๖) เป็นบุตรเจ้าอินทยงยศ ทางกรุงเทพ ฯ ให้มีการยกเลิกตำแหน่งเจ้าผู้ครองนคร ในฐานะหัวเมืองประเทศราช เป็นเจ้าผู้ครองลำพูนองค์สุดท้าย

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |