หอไตรหรือหอธรรม  ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ขององค์พระธาตุ จากศิลาจารึก ลพ.๑๕  ซึ่งจารึกเมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๐๔๓ ในสมัยพระเมืองแก้ว ได้กล่าวถึงพระเมืองแก้วกับพระราชมาดา ได้สถาปนาหอไตรปิฎกหรือหอธรรมมณเฑียร เป็นที่เก็บรักษาคัมภีร์พระไตรปิฎกครอบที้ง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ พร้อมทั้งอรรถกถา ฎีกา และอนุฎีกา รวมทั้งสิ้นเป็นคัมภีร์ ๔๒๐ พระคัมภีร์ ซึ่งเป็นพระคัมภีร์ใบลานทั้งหมด
            ลักษณะทางสถาปัตยกรรมของหอไตร มีลักษณะเช่นเดียวกับหอไตรของวัดพระสิงห์ และวัดเชียงมั่น เมืองเชียงใหม่ ถือว่าเป็นแบบที่นิยมสร้างกันทั่วไป ในดินแดนล้านนาไทย สร้างเป็นอาคารสองชั้น ชั้นล่างก่ออิฐถือปูน ชั้นบนเป็นอาคารเครื่องไม้ ตัวอาคารหอไตรตั้งอยู่บนฐานขนาดใหญ่ มีบันไดขึ้นลงด้านหน้าสองข้างบันไดมีสิงห์โตประดับที่หัวเสา ชั้นล่างมีประตูทางเข้าทางเดียว ชั้นบนทำเป็นบันไดขนาดเล็ก ๆ ตั้งอยู่ด้านหน้าตรงประตูเข้า ชั้นล่างตัวอาคารประดับด้วยไม้แกะสลัก ปิดทองประดับกระจก มีมุขทั้งด้านหน้าและด้านหลัง หลังคาลดชั้นประดับด้วยช่อฟ้าใบระกา หางหงส์ หลังคามุงด้วยแผ่นดีบุก
            วิหารหลวง  ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกขององค์พระธาตุ สร้างขึ้นในสมัยพระเมืองแก้ว ผู้ครองนครเชียงใหม่ เมื่อปี พ.ศ.๒๐๕๗ เป็นแบบพื้นเมืองทรงล้านนา ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๘ วิหารถูกพายุพัดล้มลง จึงได้บูรณะขึ้นใหม่ ภายในวิหารหลวงเป็นที่ประดิษฐานพระแก้วขาว พระเสตังคมณีศรีหริภุญชัย ประทับอยู่เหนือบุษบกที่แกะสลัก ลงรักปิดทองอย่างสวยงาม
            วิหารพระละโว้  ตั้งอยู่ทางด้านทิศเหนือขององค์พระธาตุ  ตัววิหารสร้างใหม่ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปยืนขนาดใหญ่เรียกว่า พระละโว้
            วิหารพระพุทธ  ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ขององค์พระธาตุ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยขนาดใหญ่ ลงรักปิดทองเรียกว่า พระพุทธ
            วิหารพระทันใจ  ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันตกขององค์พระธาตุ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปทันใจ
            วิหารพระพันตน  ตั้งอยู่หลังวิหารพระละโว้ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปจำนวนมาก
            วิหารพระบาทสี่รอย  ตั้งอยู่หลังวิหารพระพุทธ ภายในประดิษฐานรอยพระพุทธบาท ที่จำรองมาจากอำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่
            วิหารพระไสยาสน์  ตั้งอยู่ด้านทิศเหนือของวิหารพระละโส้ ภายในประดิษฐานพระพุทธไสยาสน์ ก่ออิฐถือปูน ลงรักปิดทอง
            วิหารพระกลักเกลือ หรือพระเจ้าแดง  ตั้งอยู่ทางด้านทิศเหนือของวิหารพระเจ้าทันใจ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัย ก่ออิฐถือปูน ลงรักปิดทอง
            เขาพระสุเมรุจำลอง  ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ขององค์พระธาตุ ทางด้านหน้าของหอไตรมีลักษณะคล้ายเจดีย์ขนาดเล็กทรงกลม ก่ออิฐถือปูน ส่วนยอดทำลดหลั่นขึ้นไปเจ็ดชั้น มีการประดับสำริดซึ่งหล่อเป็นชั้น แล้วนำมาประกอบกัน ส่วนฐานที่รองรับยอดปราสาทที่อยู่ด้านบนสุดคือ สัตตบริภัณฑ์ หรือภูเขาที่ล้อมรอบเข้าพระสุเมรุทั้งเจ็ดชั้น โดยมีเกษียรสมุทรคั่นระหว่างเขาแต่ละชั้น สัตตบริภัณฑ์นี้ได้ทำเป็นรูปป่าไม้ มีสัตว์ป่าและเหล่าอสุรที่อาศัยอยู่ที่เชิงเขาพระสุเมรุ ด้านบนสุดทำเป็นปราสาทหกเหลี่ยมเล็ก ๆ แต่ละด้าน มีซุ้มประตูโค้ง ส่วนยอดของปราสาทมีลักษณะเหมือนยอดมณฑป
            โบราณสถานภายในบริเวณวิหารคตทั้งหมดของวัดพระธาตุ ฯ ได้รับการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๕๒๒
วัดสี่มุมเมือง
            เป็นวัดที่พระนางจามเทวีโปรดให้สร้างขึ้นประจำทิศทั้งสี่ของนครหริภุญชัย เพื่อเป็นพุทธปราการปกป้องคุ้มครองพระนครดังนี้
            วัดพระคงฤาษี หรืออาพัทธาราม  ตั้งอยู่ทางด้านทิศเหนือ เป็นวัดโบราณมาแต่เดิม บริเวณวัดกว้างขวางมาก ต่อมาถูกลุกล้ำจากชาวบ้าน ทำให้บริเวณวัดเล็กลง เป็นวัดที่มีชื่อเสียงจากพระพิมพ์ที่เรียกว่า พระคง
            บริเวณวัดพระคง มีเจดีย์ที่มีลักษณะแปลกออกไปจากเจดีย์องค์อื่น ๆ ในเมืองลำพูน เชื่อว่าเป็นเจดีย์ที่สร้างขึ้นมาพร้อมกับวัดนี้ ต่อมาได้มีการบูรณะปฏิสังขรณ์ในหลายยุคหลายสมัย แต่ยังคงรูปแบบเดิมไว้ คือ มีลักษณะเป็นเจดีย์เหลี่ยม มีซุ้มคูหาสี่ด้าน ประดิษฐานรูปฤาษีสี่ตน คือ  ด้านเหนือ สุเทวฤาษี  ด้านใต้ สุกกทันตฤาษี  ด้านทิศตะวันออก สุพรหมฤาษี  ด้านทิศตะวันตก สุมณนารกฤาษี  ต่อมาได้มีการซ่อมแซมและดัดแปลงพระเจดีย์ขึ้นใหม่ ในสมัยเจ้าดาราดิเรกรัตนไพโรจน์ เจ้าหลวงลำพูนองค์ที่แปด ได้ให้ช่างพอกหุ้มฤาษีทั้งสี่ แล้วแปลงให้เป็นพระพุทธรูป
            ในสมัยเจ้าหลวงอินทยงยศเกิดอัคคีภัยในเมืองลำพูนครั้งใหญ่ จนคุ้มหลวงที่อยู่ตรงศาลากลางจังหวัดในปัจจุบันถูกไฟไหม้หมด ชาวเมืองต่างโจษขานกันว่า เหตุที่ไฟไหม้ครั้งนี้เกิดจาก การที่เจ้าหลวงองค์ที่แปดได้พอกฤาษีทั้งสี่ตนดังกล่าวแล้ว
            ในปี พ.ศ.๒๔๗๔  ได้เกิดอสุนีบาตต้องเจดีย์วัดพระคงฤาษี พระพุทธรูปปูนปั้นที่พอกเค้าแกนเดิมของรูปฤาษีทั้งสี่ได้แตกออก เห็นรูปฤาษีที่เป็นโครงศิลาแลงปรากฏออกมา จึงให้มีการดัดแปลงเจดีย์วัดพระคงเสียใหม่ โดยตัดมุมเจดีย์ทั้งสี่ด้าน แล้วประดิษฐานรูแฤาษีสี่ตนไว้ประจำด้านละตน และปฏิสังขรณ์พระพุทธรูปที่แตกชำรุดไว้เช่นเดิม
            วัดดอนแก้ว หรือวัดอรัญญิกรัมมการาม  เป็นวัดสำคัญและเก่าแก่มาก ตั้งอยู่ในเขตตำบลเวียงยอง อำเภอเมือง ฯ ในสมัยพระนางจามเทวีถือว่าเป็นวัดในเมือง ภายหลังสายน้ำปิง และแม่กางได้เปลี่ยนทางเดินโดยพระยามังราย จึงทำให้วัดนี้อยู่อีกฟากหนึ่งของแม่น้ำกวง ปัจจุบันวัดดอนแก้วเป็นวัดร้าง มีการขุดพบซากโบราณวัตถุเป็นจำนวนมาก เช่น พระพุทธรูปหินทรายปางสมาธิที่ชำรุด ซึ่งได้มีการบูรณะปฏิสังขรณ์ให้สมบูรณ์ แล้วนำมาประดิษฐานไว้บนฐานเจดีย์ ในวัดพระธาตุหริภุญชัยทั้งสามองค์ พระพุทธรูปหินทรายดังกล่าวเป็นพระพุทธรูปศิลปะทวาราวดี มีลักษณะพุทธศิลป์แบบคุปตะ ซึ่งเป็นต้นเค้าของพระเครื่อง หรือพระพิมพ์ขนาดเล็ก  คือ พระคง พระบาง พระเปิม นอกจากพระพุทธรูปและพระพิมพ์ต่าง ๆ ที่ขุดค้นพบในบิรเวณวัดแห่งนี้แล้ว ยังพบศิลาจารึกต่าง ๆ อีกมาก
            ในอดีตวัดดอนแก้าได้รับการเอาใจใส่จากกษัตริย์ในราชวงศ์จามเทวีวงศ์เป็นอย่างมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง พระเจ้าสรรพสิทธิ์ธรรมิกราช ได้ออกผนวชและบำเพ็ญที่วัดนี้พร้อมกับพระโอรสสององค์ ดังมีเรื่องราวที่ปรากฎในศิลาจารึกที่ขุดพบ
            วัดประตูลี้ หรือวัดมหารัตนาราม  ตั้งอยู่นอกกำแพงเมืองทางด้านทิศใต้ เป็นวัดที่มีพระพิมพ์ขนาดเล็ก และขนาดใหญ่มากมาย เช่น พระเหลี้ยมหลวง พระเหลี้ยมหม้อ พระเหลี้ยมเล็กพิมพ์นิยม พระลือหน้ามงคล พระบางจิ๋ว พระสามท่ากาน พระสามแบบซุ้มกระรอกกระแต พระสิบแปด พระสิบสอง พระหูยาน  นอกจากนี้ยังพบพระพิฆเนศซึ่งทำด้วยหินทรายแกะสลักขนาดใหญ่
            เมื่อปี พ.ศ.๒๔๙๙  ได้พบโถโบราณเนื้อดินเผา มีรูปลักษณะคล้ายตะเกียงโบราณแบบโรมัน มีฐานเป็นชั้น ๆ ตรงกลางปอง มีคอยาวเรียวขึ้นไปถึงบริเวณปาก ภายในโถบรรจุพระเหลี้ยมหลวงประมาณ ๓๐๐ องค์ เป็นพระพิมพ์ดินเผาเนื้อค่อนข้างหยาบ
          วัดมหาวัน หรือวัดมหาวนาราม  ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของตัวเมือง เป็นวัดสี่มุมเมืองที่มีสถาพสมบูรณ์ที่สุด โบราณวัตถุที่มีอยู่คู่กับวัดมาตั้งแต่เดิมคือ พระพุทธสักขีปฏิสากร หรือพระหินศิลาดำ หรือที่เรียกกันในนามว่า พระรอดหลวง หรือแม่พระรอด ปัจจุบันประดิษฐานนอยู่บนแท่นแก้วหน้าองค์พระประธาน ในวิวารหลวงที่สร้างขึ้งใหม่
            พระหินศิลาคำนี้  พระนางจามเทวีได้อัญเชิญมาจากกรุงละโว้ กับพระพุทธรูปสำคัญอีกองค์คือ พระเจ้าละโว้และพระแก้วขาว (พระเสตังคมณี) เมื่อครั้งเสด็จมาครองเมืองหริภุญชัย
            กษัตริย์ที่ได้บูรณปฏิสังขรณ์วัดมหาวันคือ พญาสรรพสิทธิ์ ได้สร้างวัดมหาวันกับเจดีย์ และให้สร้างพระพุทธรูปองค์หนึ่งคือ พระประธานของวัดมหาวัน มีพุทธลักษณะที่งดงาม
            วัดมหาวัน มีพระรอดซึ่งเป็นพระพิมพ์เนื้อดินเผาที่มีชื่อเสียงไปทั่วประเทศ และยังมีการขุดพบพระพิมพ์ชนิดต่าง ๆ เป็นจำนวนมาก นอกจากนี้ยังมีพระพุทธรูป พระบูชาสมัยโบราณต่าง ๆ อีกมาก
วัดจามเทวี