การตั้งถิ่นฐาน
            เมื่อปี พ.ศ. 2536  ได้ตรวจมีการตรวจสอบแหล่งโบราณคดีที่ตำบลป่าคำ อำเภอเมือง  พบโบราณวัตถุที่ทำให้สันนิษฐานได้ว่า  เป็นแหล่งโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย อายุประมาณ 2,000-3,000 ปี  จากการสำรวจด้วยภาพถ่ายทางอากาศ พบว่าชุมชนโบราณอยู่ในเขตจังหวัดพิจิตรรวม 10 แห่ง คือ ที่บ้านเมืองเก่า ตำบลเมืองเก่า อำเภอเมือง  ที่บ้านโคกใต้  บ้านไดรัง ตำบลห้วยร่วม  บ้านห้วยเรียงใต้ ตำบลวังกรด  บ้านไดปลาดุก ตำบลวังสำโรง อำเภอบางมูลนาก  บ้านทุ่งโพธิ อำเภอโพธิประทับช้าง  บ้านปุ่มประดู่ ตำบลดงเสือเหลือง อำเภอตะพานหิน  บ้านทับคล้อ ตำบลทับคล้อ  บ้านหมองเดื่อ ตำบลเขาทราย อำเภอทับคล้อ และที่บ้านทุ่งพระเนียด ตำบลหนองหลุม อำเภอวชิรบารมี
            นอกจากนี้ ยังปรกฎร่องรอยเมืองโบราณชื่อ เมืองไชยบวร  อยู่ในเขตตำบลบ้านน้อย อำเภอโพทะเล  สันนิษฐานว่าเป็นเมืองปากยมที่มีอยู่ในศิลาจารึกสมัยกรุงสุโขทัย  ปากยม คือ บริเวณที่แม่น้ำยมไหลมาบรรจบแม่น้ำน่าน  แต่เนื่อจากแม่น้ำน่านได้เปลี่ยนทางเดินไปตั้งสมัยต้นรัตนโกสินทร์ ทำให้กำหนดที่ตั้งเมืองปากยมไม่ได้
            เมืองพิจิตรเก่าเป็นของกรุงศรีอยุธยา ตั้งแต่ปี พ.ศง 1959  ตามที่ปรากฎหลักฐานในจารึกลานทอง  ซึ่งพบที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ที่เมืองพิจิตรเก่า มีข้อความเป็นพระบรมราชโองการเลื่อนสมณศักดิ์ พระเถรพุทธสาคร ซึ่งเป็นพระครูธรรมโมลีศรีราชบุตร เมื่อปี พ.ศ. 1959  ซึ่งอยู่ในรัชสมัยสมเด็จพระศรีนครินทราชาแห่งกรุงศรีอยุธยา
            จากพงศาวดารเมืองเหนือ ในเรื่องพระยาแกรก มีความว่า เมื่อพระยาโคตมเทวราช หนีพระยาแกรก ไปตั้งเมืองใหม่ที่บ้านโกณทัญญคาม  ซึ่งเป็นชุมชนโบราณ มีผู้อยู่อาศัยมาแล้วหลายชั่วคน  ต่อมาเจ้ากาญจนกุมารผู้เปนพระราชบุตร ได้ครองเมืองต่อจากพระราชบิดา  จึงได้นามว่า เจ้าโคตรตะบอง และได้สร้างเมืองพิจิตร  มีเชื้อสายปกครองสือต่อกันมาประมาณ 200 ปี วงศ์โคตรตะบองก็สิ้สุดลง เนื่องจากไม่มีรัชทายาทสืบราชสมบัติ คงมีแต่สามัญชนเป็นเจ้าเมืองปกครองต่อมา
            เมื่อกรุงสุโขทัยมีอำนาจแผ่อาณาเขตลงมาทางใต้ เมืองพิจิตรจึงตกอยู่ในอำนาจการปกครองของอาณาจักรสุโขทัย และอยู่ในฐานะเมืองหน้าด่านทางทิศใต้ หรือเมืองลูกหลวง เมื่อกรุงสุโขทัยเสื่อมอำนาจลง และกรุงศรีอยุธยามีอำนาจขึ้น เมืองพิจิตรจึงมาขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา ในสมัยอยุธยาตอนปลาย เมืองพิจิตรมีเมืองขึ้นอยู่เมืองหนึ่งคือ เมืองภูมิ หรือเมืองภูมิพระราชทาน  อยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของเมืองพิจิตร อยู่ห่างไปประมาณ 70 กิโลเมตร ซึ่งเป็นชุมชนขนาดเล็ก ในรัชสมัยพระสรรเพชญ์ที่ 8 หรือสมเด็จพระเจ้าเสือ ได้ทรงสร้างวัดโพธิประทับช้าง เป็นอนุสรณ์สถาน ที่พระองค์ได้ประสูตร ณ ที่นั้น
            พวกที่อพยพมาอยู่ในเขตจังหวัดพิจิตร ได้ดำเนินมาโดยตลอดเป็นเวลาหลายร้อยปีมาแล้ว ประกอบด้วย ชาวไทยจากภาคกลาง  ลาวโซ่ง จากจังหวัดเพชรบุรี และราชบุรี  ลาวยวน จากจังหวัดสระบุรี  ลาวพวน จากอำเภอบ้านหมี่ จังหวัดลพบุรี  ลาวขี้ครั่ง จากภาคอิสาน และชาวไทยอิสาน  สมัยหลังสงครามโลกครั้งที่สอง
            กล่าวกันว่า เมืองพิจิตรเดิมชื่อว่า เมืองสระหลวง หรือเมืองโอฆบุรี  ในเขตจังหวัดพิจิตรยังมีชุมชนโบราณอีก 2 เมือง คือ เมืองบ่าง อยู่ในเขตตำบลทุ่งโพธิ อำเภอตะพานหิน และอีกเมืองหนึ่งไม่ปรากฎชื่อ อยู่ในเขตตำบลทับคล้อ อำเภอทับคล้อ  เมืองที้งสองนี้มีผู้สันนิษฐานว่าน่าจะชื่อเมืองนครพังคา และเมืองแสงเชรา
            ตามพงศาวดารเหนือ มีตำนานกล่าวถึงเมืองพิจิตรอยู่ 2 เรื่องด้วยกัน คือเรื่องพระยาแกรก กล่าวถึงการสร้างเมืองไชยบวร และเรื่องสร้างเมืองพิษณุโลก กล่าวถึงการสร้างเมืองโอฆบุรี
            เมืองไชยบวร ยังมีแนวคูเมืองและกำแพงเมืองเหลืออยู่ คูเมืองมีขนาดใหญ่ และลึก มักจะเรียกว่า บึงไชยบวร และเรียกเมืองไชยบวรว่า เมืองชีบวน
            สำหรับเมืองโอฆบุรี พงศาวดารเหนือกล่าวว่า เป็นเมืองที่พระเจ้าศรีธรรมไตรปิฎกสร้างขึ้นพร้อมกับเมืองพิษณุโลก
สมัยกรุงศรีอยุธยา
            เมื่อสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1  พระเจ้าอู่ทอง ทรงสถาปนากรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี เมื่อปี พ.ศ. 1893  เมืองพิจิตรมีฐานะเป็นหัวเมืองหนึ่งใน 16 เมือง และหลังจากที่สมเด็จพระบรมไตรโกนาถ ทรงจัดลำดับฐานะหัวเมืองเป็นหัวเมืองเอก โท ตรี และจัตวา  พระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมือง ระบุฐานะของเมืองพิจิตรว่า เป็นหัวเมืองชั้นตรี ขึ้นกับสมุหกลาโหม มีออกญาเทพาธิบดีศรีณรงคฤาไชยอภัยพรียพาหะ ตำแหน่งเจ้าเมืองนา 5,000
สมัยรัตนโกสินทร์
            เมื่อครั้งศึกพม่าในสงครามเก้าทัพ  กรมพระราชวังบวรสถานภิมุข  ได้ให้เจ้าพระยามหาเสนา  ยกทัพขึ้นไปรักษาเมืองพิจิตรไว้
            พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งยังทรงผนวชอยู่ได้เสด็จธุดงค์ไปยังเมืองเหนือหลายเมือง  รวมทั้งเมืองพิจิตรด้วย  โดยได้แวะประทับที่เขาลูกช้างและบ้านขมัง  เมื่อปี พ.ศ. 2376  และเมื่อพระองค์ได้เสด็จขึ้นครองราชย์แล้วได้เสด็จหัวเมืองเหนือ  พระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เมื่อครั้งยังบรรพชาเป็นสามเณรได้โดยเสด็จพระราชดำเนินด้วย  ได้เสด็จไปทางลำน้ำเก่าหรือลำน้ำพิจิตร
            ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หลวงธรเณนทร์ (แจ่ม)  ได้ย้ายเมืองพิจิตรไปสร้างใหม่ที่บ้านปากทาง ตำบลปากทาง เมื่อปี พ.ศ. 2424   ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. 2427  ได้ย้ายเมืองอีกครั้งไปตั้งอยู่ที่บ้านท่าหลวง ตำบลในเมือง  อันเป็นที่ตั้งศาลากลางจังหวัดในปัจจุบัน
            ปี พ.ศ. 2448  พระยาศรีสุริยราชวราภัย (จร) เจ้าเมืองพิจิตร ได้สร้างกรมทหารเมืองพิจิตรที่ริมฝั่งตะวันตกของแม่น้ำน่าน  คือกรมทหารราบที่ 17   มีนายพันตรีหลวงราชานุรักษ์ เป็นผู้บังคับการกรม
            ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  ได้โปรดเกล้า ฯ  ให้เปลี่ยนคำว่าเมืองเป็น จังหวัด เมื่อปี พ.ศ. 2459  และเปลี่ยนตำแหน่งผู้ว่าราชการเมือง เป็นผู้ว่าราชการจังหวัด  และประกาศให้ใช้ชื่ออำเภอให้ตรงกับชื่อตำบลที่ตั้งที่ว่าการอำเภอ  จังหวัดพิจิตรได้เปลี่ยนชื่ออำเภอเมืองเป็นอำเภอท่าหลวง อำเภอภูมิเป็นอำเภอบางมูลนาก กรมมหารราบที่ 17  ถูกยุบไปขึ้นอยู่กับกรมทหารราบ มณฑลพิษณุโลก
            หลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง  ได้มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติระเบียบราชการบริหารแห่งราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. 2476  ยกเลิกมณฑลเทศาภิบาล  ได้มีการตั้งเทศบาลเมืองพิจิตรขึ้นเป็นครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ. 2479
 

            แม่น้ำในจังหวัดพิจิตรมีอยู่สามสายด้วยกันคือ  แม่น้ำยม  แม่น้ำพิจิตร  และแม่น้ำน่าน  ทั้งสามสายไหลจากจังหวัดพิษณุโลก  ไหลผ่านพื้นที่ตอนกลางของจังหวัด จากเหนือไปใต้เรียงตามลำดับจากตะวันตกไปตะวันออก  แล้วไหลเข้าสู่จังหวัดนครสวรรค์ ดังนี้
แม่น้ำยม

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |