ตลอดระยะเวลา ๔๗ ปี ที่กรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี มีเหตุการณ์ต่าง ๆ เกิดขึ้นมากมายทั้งทางเจริญและความเสื่อม บางเหตุการณ์มีผลสืบเนื่อง และเป็นพื้นฐานในปัจจุบัน พอประมวลได้ดังนี้
            การปฏิรูปการปกครองในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ  นับเป็นเหตุการณ์สำคัญเหตุการณ์หนึ่งในสมัยอยุธยา เพราะได้ใช้เป็นรูปแบบการปกครองต่อมายาวนานตลอดสมัยอยุธยา และเป็นต้นแบบการปกครองในสมัยรัตนโกสินทร์
            การปกครองบ้านเมืองในสมัยแรกเริ่มสถาปนากรุงศรีอยุธยา เน้นการสร้างสถานะภาพของพระมหากษัตริย์ให้มีความสำคัญเทียบเท่าเทพเจ้าที่เรียกว่า สมมติเทพ ด้วยพิธีกรรมต่าง ๆ ส่วนการบริหารบ้านเมืองเป็นลักษณะการกระจายอำนาจ โดยแบ่งการปกครองออกเป็นสี่เขต การปกครองดังกล่าวมักมีปัจจัยบางประการที่เป็นการลดทอนพระราชอำนาจของกษัตริย์ลง เช่นการเจริญเติบโตและมีอำนาจของพระราชวงศ์บางพระองค์หรือขุนนางบางคน หรือการที่พระมหากษัตริย์บางพระองค์ไม่เข้มแข็ง ก่อให้เกิดการต่อต้านอำนาจกษัตริย์ขึ้นบ่อยครั้ง สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงตระหนักพระทัยของจุดอ่อนในระบบการปกครองดังกล่าว ประกอบกับทรงมีพระบรมราโชบายในการขยายพระราชอาณาเขตเข้าครอบคลุมกรุงสุโขทัยด้วย จึงได้ทรงปรับปรุงเปลี่ยนแปลงระบบการปกครองใหม่ โดยดึงอำนาจการบริหารเข้ามาสู่ศูนย์กลางคือราชธานี ทรงแบ่งเขตการปกครองใหม่เป็น หัวเมืองชั้นใน หัวเมืองชั้นนอก และเมืองประเทศราช ทรงส่งข้าราชการที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย และมีประสิทธิภาพไปปกครองดูแล แต่อำนาจและสิทธิขาดทั้งหมดยังคงอยู่กับพระมหากษัตริย์ การปกครองส่วนกลาง แต่เดิมข้าราชการทหารและพลเรือนมีหน้าที่แตกต่างกัน เฉพาะยามบ้านเมืองสงบสุข แต่ในยามสงครามเสนาบดีทั้งฝ่ายทหาร และพลเรือนต้องทำหน้าที่คุมกองทัพออกสู้ข้าศึกเหมือนกัน ทำให้เกิดความก้าวก่ายสับสนระหว่างหน่วยงาน จึงได้ทรงแยก และกำหนดหน้าที่ของข้าราชการทั้งสองหน่วยงาน ให้ชัดเจนและแน่นอน
            สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้โปรดเกล้า ฯ ให้ตรากฎหมายขึ้นใหม่ ได้แก่พระราชกำหนดพระอัยการตำแหน่งนาพลเรือน และพระอัยการตำแหน่งนาหัวเมือง เป็นการกำหนดจัดสรรกำลัง และฐานะของตนในสังคม เพื่อรองรับปัญหาการปรับปรุงระบบการบริหารราชการแผ่นดิน
     การผนวกอาณาจักรสุโขทัยเข้ากับอาณาจักรอยุธยา
            การผนวกอาณาจักรทั้งสองเข้าด้วยกัน เป็นผลให้อาณาเขตของราชอาณาจักรไทย แผ่ออกไปอย่างกว้างขวาง และเป็นปึกแผ่นมั่นคง เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันตลอดมา
            แต่เดิมอาณาจักรอยุธยา มีความเป็นปึกแผ่นมั่นคงอยู่ทางตอนใต้ และอาณาจักรสุโขทัยก็มีความเป็นปึกแผ่นมั่นคงทางตอนเหนือ แนวพระราชดำริที่จะผนวกอาณาจักรทั้งสองเข้าด้วยกันมีมาตั้งแต่ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) เพราะในรัชสมัยของพระองค์ได้ทรงยกกองทัพมายึดเมืองพิษณุโลก อันเป็นหัวเมืองหนึ่งของอาณาจักรสุโขทัย ต่อมาได้เปลี่ยนไปใช้นโยบายความสัมพันธ์ฉันเครือญาติ โดยให้ขุนหลวงพะงั่วพระญาติสนิท อภิเษกกับพระขนิษฐาของพระมหาธรรมราชา แห่งกรุงสุโขทัย และโปรดเกล้า ฯ ให้ครองอยู่ที่เมืองพิษณุโลก ต่อมาสมเด็จพระบรมราชาที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) ได้ทรงอภิเษกสมรสกับเจ้าหญิงของสุโขทัยองค์หนึ่ง แต่นโยบายนี้ไม่ราบรื่นนัก ต้องเผชิญกับกระแสความไม่พอใจของเจ้าเมืองต่าง ๆ ทางเหนือ ซึ่งประกอบด้วย เมืองพิษณุโลก สุโขทัย กำแพงเพชร และเชลียง โดยเฉพาะเจ้าเมืองเชลียง พระยายุทธิฐิระ พยายามที่จะขับอำนาจอยุธยาออกจากสุโขทัย โดยหันไปขอความช่วยเหลือจากพระเจ้าติโลกราช กษัตริย์แห่งอาณาจักรล้านนา ก่อให้เกิดสงครามยืดเยื้อ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถต้องทรงใช้ความเข้มแข็ง และพระปรีชาสามารถทั้งทางด้านยุทธศาสตร์ และนิติศาสตร์ เพื่อรวมอาณาจักรทั้งสองเข้าด้วยกัน ซึ่งต้องใช้เวลาถึง ๒๕ ปีเศษ จึงประสบผลสำเร็จ
            การสงครามระหว่างอาณาจักรล้านนากับอาณาจักรอยุธยาเกิดขึ้นหลายครั้ง ครั้งสำคัญคือครั้งที่พระเจ้าติโลกราชเสียพระอินทราชาราชโอรส ปรากฏอยู่ในพงศาวดารโยนก มีความตอนหนึ่งว่า
            "สมเด็จพระอินทราชาไสช้างพระที่นั่งเข้าชนช้างพระยาสองแคว รี้พลสองฝ่ายเข้าสัปยุทธนาการกันเป็นโกลาหน ขณะนั้นเจ้าแจ้สักขี่ช้างพลายมงคล หมื่นจ่าช้อยขี่ช้างพลายขวัญเพชร หมื่นนครขี่ช้างพลายสงคราม ผู้เสนาขี่ช้างพลายภูบาล ทั้งสี่ช้างเข้ารุมแทงช้างที่นั่งสมเด็จพระอินทราชาในหนอง พลลาวก็ระดมยิงปืนไฟและหน้าไม้ต้องพลทหารไทยล้มตายเป็นอันมาก สมเด็จพระอินทราชาต้องกระสุนปืนที่พระพักตร ขับช้างที่นั่งหนีไป
            นอกจากสงครามแล้ว สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ยังได้เสด็จมาประทับอยู่ ณ เมืองพิษณุโลก ทำให้พระเจ้าติโลกราช และอาณาจักรล้านนา อ่อนกำลังลง และทรงยอมแพ้ในที่สุด
การป้องกันและขยายราชอาณาเขต
            อาณาจักรใกล้เคียงกับอาณาจักรอยุธยา คือ อาณาจักรพม่า อาณาจักรลาว และอาณาจักรเขมร อาณาจักรพม่ามีกำลังอำนาจเท่าเทียมกับอาณาจักรอยุธยา ได้มีการทำสงครามขนาดใหญ่กันหลายครั้ง ส่วนใหญ่พม่าจะเป็นฝ่ายยกกำลังมารุกรานไทย อาณาจักรลาวส่วนใหญ่จะเป็นพันธมิตรกับไทย ส่วนอาณาจักรมักจะคอยยกกำลังมาซ้ำเติมไทย ในสมัยที่ไทยอ่อนแอหรือกำลังทำศึกอยู่ทางด้านอื่น
พัฒนาการการปกครองท้องที่ระดับอำเภอ
            อำเภอพระนครศรีอยุธยา  ได้แก่ แขวงภายในกำแพงเมือง ต่อมาเป็นแขวงรอบกรุง ในปี พ.ศ.๒๔๕๗ ได้เปลี่ยนชื่อจากอำเภอรอบกรุงเป็นอำเภอกรุงเก่า เนื่องจากอำเภอตั้งอยู่ในบริเวณเกาะเมืองอันเป็นที่ตั้งของเมืองหลวงเก่า และได้เปลี่ยนมาเป็นชื่อปัจจุบัน เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๐ เป็นอำเภอเดียวของประเทศไทยชื่อว่าอำเภอเมือง
            อำเภอเสนา  เป็นส่วนหนึ่งของแขวงเสนา ซึ่งในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้แบ่งแขวงเสนาออกเป็นแขวงเสนาใหญ่ (อยู่ด้านเหนือ) และแขวงเสนาน้อย (อยู่ด้านใต้) อำเภอเสนาเป็นส่วนหนึ่งของแขวงเสนาใหญ่
            อำเภอท่าเรือ  เดิมชื่อ อำเภอนครน้อย ได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอท่าเรือ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๙ เพื่อรักษาประวัติ และสภาพของท้องที่ ซึ่งเคยมีความสำคัญอย่างมากสมัยอยุธยา ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม ครั้งที่พบรอยพระพุทธบาทสระบุรี โดยพรานบุญ สมเด็จพระเจ้าทรงธรรมได้เสด็จโดยทางชลมารคไปตามลำน้ำป่าสัก เพื่อไปนมัสการรอยพระพุทธบาท และได้เสด็จขึ้นบกพักเรือไว้ที่สถานที่อันเป็นท่าเรือในปัจจุบัน และสถานที่นี้ก็ได้ใช้เป็นที่จอดพักของขบวนเรือพระที่นั่งของพระมหากษัตริย์ในรัชกาลต่อมา เมื่อเสด็จไปนมัสการรอยพระพุทธบาทสระบุรี
            อำเภอผักไห่  เดิมรวมอยู่ในแขวงเสนา และอยู่ในแขวงเสนาใหญ่ ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๐ ได้เปลี่ยนชื่อมาเป็นอำเภอผักไห่ เพื่อให้สอดคล้องกับชื่อตำบลที่ตั้งอยู่ คำว่าผักไห่อาจจะเพี้ยนมาจากคำว่าปากไห่ ตามที่ปรากฏชื่อนี้อยู่ในนิราศสุพรรณ ที่เขียนถึงบ้านปากไห่ อีกประการหนึ่งคำว่าผักไห่ เป็นชื่อของหญ้าชนิดหนึ่ง มีใบคล้ายใบไผ่ เลื้อยแผ่ไปตามดิน ลอยขึ้นในที่น้ำขัง
            อำเภอบางบาล  เดิมเรียกว่าอำเภอเสนาใน ตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๓ การที่ได้ชื่อนี้เนื่องจากนายเขียวบางบาลได้บริจาคที่ดินให้เป็นที่สร้างที่ว่าการอำเภอ จึงเปลี่ยนชื่อตามสกุลของผู้บริจาคที่ดิน
            อำเภอบางไทร  เดิมรวมการปกครองอยู่กับแขวงเสนา อยู่ในแขวงเสนาน้อย ได้เปลี่ยนชื่อจากแขวงเป็นอำเภอ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๑ ในปี พ.ศ.๒๔๖๖ ได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอราชคราม ตามชื่อตำบลอันเป็นที่ตั้งที่ว่าการอำเภอ ต่อมาได้ย้ายที่ตั้งที่ว่าการอำเภอใหม่ไปอยู่ที่ตำบลบางไทร เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๘ และได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอบางไทร เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๒
            อำเภอบางปะอิน  เดิมอยู่ในความปกครองของแขวงอุทัย ซึ่งได้แยกออกเป็นแขวงอุทัยใหญ่ และแขวงอุทัยน้อย ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๕๓ ได้เปลี่ยนชื่อแขวงอุทัยน้อย เป็นอำเภอพระราชวัง และได้เปลี่ยนชื่อเป็น อำเภอบางปะอิน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๘ ตามชื่อเกาะบางปะอิน
            อำเภออุทัย  เดิมชื่ออำเภออุทัยใหญ่ และได้เปลี่ยนเป็นอำเภออุทัยเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๙ ตามประวัติศาสตร์ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๑๐ ก่อนที่กรุงศรีอยุธยาจะเสียแก่พม่า สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ขณะเป็นที่พระยาวชิรปราการ ได้รวบรวมกำลังตีฝ่าวงล้อมของพม่าที่ล้อมกรุงศรีอยุธยาอยู่ทางด้านวัดพิชัยสงคราม มารุ่งสว่าง ณ ตำบลที่เป็นที่ว่าการอำเภออุทัยในปัจจุบัน จึงได้ขนานนามตำบลที่เดินทัพมาถึงนี้ว่าตำบลอุทัย
            อำเภอนครหลวง  เดิมเป็นส่วนหนึ่งของอำเภอนครหลวงน้อย ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๓๘ ได้แบ่งเขตอำเภอนครหลวงน้อย เป็นอำเภอนครหลวง
            อำเภอบางปะหัน  เดิมชื่ออำเภอนครหลวงใน ได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอบางปะหัน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๙ เพื่อให้ตรงกับชื่อหมู่บ้านอันเป็นที่ตั้งที่ว่าการอำเภอ ชื่อบ้านบางปะหันมีเรื่องเล่าสืบต่อกันมาว่า มีพวกลาวจากเวียงจันทน์อพยพมาตั้งบ้านเรือนอยู่ในท้องที่แห่งนี้ และได้ตั้งเสากังหันขึ้นไว้ในหมู่บ้าน และพากันเรียกหมู่บ้านนี้ว่าบ้านกังหันบ้าง ต่อมาจึงเพี้ยนเป็นปะหัน
            อำเภอมหาราช  เดิมเรียกแขวงนครใหญ่ ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๗ ได้เปลี่ยนคำว่าแขวงเป็นอำเภอ เรียกว่าอำเภอนครใหญ่ และต่อมาได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอมหาราชตามตำบลที่อยู่
            อำเภอภาชี  เดิมเป็นที่ทำการราชการแห่งหนึ่งเรียกว่า ที่ทำการบ้านพาชี ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๙๖ ได้รับการยกฐานะเป็นที่ว่าการกิ่งอำเภอภาชี และได้ยกฐานะเป็นอำเภอภาชีในปีเดียวกัน
            อำเภอลาดบัวหลวง  เดิมมีสภาพเป็นตำบล ขึ้นอยู่กับอำเภอบางไทร ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๙๐ ได้ยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอ
            อำเภอวังน้อย  บริเวณที่ตั้งอำเภอวังน้อยปัจจุบัน เดิมเรียกว่าทุ่งหลวงรังสิต ตอนกลางทุ่งหลวงรังสิต มีบึงขนาดใหญ่มีพื้นที่ประมาณ ๑,๐๐๐ ไร่ เรียกว่า วังจุฬา ต่อมาได้แยกทุ่งหลวงรังสิตยกเป็นอำเภอใหม่ชื่อ อำเภออุทัยน้อย และได้เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอวังน้อย เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๘
            อำเภอบางซ้าย  เดิมขึ้นอยู่กับอำเภอเสนา จนถึงปี พ.ศ.๒๔๙๑ ได้ตั้งเป็นกิ่งอำเภอบางซ้าย และได้ยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอบางซ้าย เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๒
            อำเภอบ้านแพรก  เดิมเป็นตำบลหนึ่งในอำเภอมหาราชคือ ตำบลบ้านแพรก แต่เดิมชาวบ้านเรียกตำบลนี้ว่า บ้านแพรก - สำพะเนียง โดยเอาตำบลสำพะเนียงที่อยู่ติดต่อกัน มาเรียงรวมเป็นตำบลเดียวกันนอกจากนี้ยังเรียกอีกอย่างหนึ่งว่าคลองตาเมฆ ในปี พ.ศ.๒๔๘๐ ได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นกิ่งอำเภอบ้านแพรก อยู่ในอำเภอมหาราช ปี พ.ศ.๒๕๐๒ ได้ยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอบ้านแพรก การที่ได้ชื่อนี้เพราะว่าย่านกลางของตำบลบ้านแพรก ลำน้ำได้แยกออกเป็นสองแคว แควหนึ่งแยกไปเป็นคลองตาเมฆ อีกแควหนึ่งแยกเป็นแม่น้ำลพบุรี

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |