โบราณสถานและโบราณวัตถุ
            โบราณวัตถุ  โบราณวัตถุสำคัญที่พบในเขตจังหวัดเลยได้แก่ ขวานหินกะเทาะ และขวานหินขัด เป็นเครื่องมือในยุคหิน พบมากในบริเวณลุ่มแม่น้ำเมยตอนต้น คือ บริเวณรอยต่อของอำเภอภูกระดึง กิ่งอำเภอหนองหิน อำเภอภูหลวง อำเภอเมือง และอำเภอวังสะพุง
            เครื่องมือหินที่พบ เป็นเครื่องมือหินจำพวกเครื่องกดสับและตัด ทำจากหินกรวด แม่น้ำกะเทาะหน้าเดียว เพื่อใช้ในสังคมล่าสัตว์ พบภาชนะดินเผา สร้อยข้อมือซึ่งมีลูกปีดและลูกกระพรวนสำริด พบขวานหิน บริเวณลุ่มแม่แม่น้ำเมยตอนต้น พบหลักฐานภาชนะดินเผา ลายเชือกทาบ มีอายุประมาณ ๑,๗๐๐ - ๒,๓๐๐ ปี พบกำไลหิน เบ้าหลอมโลหะและแม่พิมพ์ ขวานสำริด บริเวณลุ่มแม่น้ำเลย ตำบลนาอาน อำเภอเมือง ฯ  พบเครื่องมือหินกะเทาะสองหน้า ขวานหินมีบ่า และไม่มีบ่า ตลอดจนภาชนะดินเผาลายขูดขีด ลายกด และลายเชือก
            นอกจากนี้ยังมีโบราณวัตถุที่เป็นพระพุทธรูปหลายองค์ เช่น พระพุทธศิลามงคลมิ่งเมือง พระพุทธมงคลมิ่งเมือง และพระรัตนบุรีศรีทรายขาว เป็นต้น
            โบราณสถาน  โบราณสถานที่สำคัญส่วนใหญ่เป็นวัดในพระพุทธศาสนาเช่น พระธาตุศรีสองรัก อยู่ในเขตอำเภอด่านซ้าย วัดท่าแขก อยู่ในเขตอำเภอเชียงคาน วัดศรีคูณเมือง อยู่ในเขตอำเภอเชียงคาน
            แหล่งโบราณคดี  แหล่งโบราณคดีที่พบในเขตจังหวัดเลย ส่วนใหญ่เป็นชุมชนโบราณ ซึ่งพบในทุกอำเภอ ได้มีการสำรวจเบื้องต้นแล้วได้แก่ชุมชนโบราณทรายขาว ชุมชนโบราณเมืองขวาง ชุมชนโบราณ เมืองท่าจำปา ชุมชน ฯ เมืองสารแพ ชุมชน ฯ เมืองเวียงสา ชุมชน ฯ บ้านด่านขาว ชุมชน ฯ เมืองเพียว ชุมชน ฯ นาโก ชุมชน ฯ เมืองหงษ์ ชุมชน ฯ บ้านกลาง และชุมชนบ้านวังสวน เป็นต้น
               แหล่งโบราณคดีบ้านบุ่งผักกว้าง  อยู่ในเขตอำเภอวังสะพุง พบหลักฐานด้านโบราณคดีคือ กลุ่มใบเสมาหิน วัฒนธรรมทวารวดี มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๖ แม้จารึกจะลบเลือน แต่พอสันนิษฐานจากใบเสมาหิน ในเชิงรูปแบบศิลปกรรม และรูปแบบอักษรอินเดียใต้ (ปัลลวะ) ศิลปะแบบทวาราวดี ว่าบริเวณนี้ได้สร้างกลุ่มใบเสมาหินขนาดใหญ่จำนวนกว่า ๓๐ ใบ ที่บ้านบุ่งผักก้าน บ้านนาหลัก ตำบลวังสะพุง  บ้านเหมืองแม่ง ตำบลหนองหญ้าปล้อง  บ้านกกเกลี้ยง บ้านห้วยทรายคำ บ้านน้อยนา ตำบลศรีสงคราม ตามคติในพระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาท แสดงว่าเมื่อประมาณ ๙๐๐ - ๑,๒๐๐ ปีมาแล้ว ชุมชนโบราณแห่งนี้ ได้นับถือพระพุทธศาสนา ที่ได้เผยแผ่เข้ามาในภูมิภาคนี้แล้ว
               แหล่งโบราณคดีวัดห้วยท้าว  อยู่ในเขตอำเภอเมือง ฯ พบศิลาจารึกหรือเสมาจารึกหินชนวนอักษรไทยน้อย วัฒนธรรมล้านช้าง จารึกเมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๑๐๕  เรื่องที่จารึกกล่าวถึงกษัตริย์ล้านช้าง พระนามโพธิวรวงศาธิราช ให้จารึกเมื่อปี พ.ศ.๒๑๐๕ แต่ข้อความที่อ้างถึงระบุว่าวัดแห่งนี้มีมาแต่สมัยพระเจ้าโพธิสารราช กษัตริย์ล้านช้าง ซึ่งครองราชย์อยู่ระหว่าง พ.ศ.๒๐๕๙ - ๒๐๙๑ แสดงว่าวัดแห่งนี้ต้องสร้างมาก่อนปี พ.ศ.๒๐๙๑
            ย่านประวัติศาสตร์  ได้แก่ย่านที่อยู่อาศัย อาคารร้านค้าที่แยก หรือเชื่อมต่อกันอันเป็นที่อยู่ของชุมชนในอดีต ที่มีการสืบทอด และคงรูปแบบของอาคารสิ่งก่อสร้างตามรูปแบบเดิมมาจนถึงปัจจุบัน
            ย่านประวัติศาสตร์ของจังหวัดเลยอยู่บริเวณบ้านทรายขาว บ้านเรือนดั้งเดิม วัดเก่าแก่เหลือเพียงซากปรักหักพัง ส่วนใหญ่มีการบูรณะปฏิสังขรณ์ใหม่หมดแล้ว เช่น วัดกลางเมืองทรายขาวก็ได้มีการบูรณะใหม่ ส่วนวัดเทิงมีแต่ซากปรักหักพัง
            แหล่งอุตสาหกรรม  เป็นแหล่งผลิตวัตถุดิบหรือเครื่องมือเครื่องใช้ที่ทำกันมาอย่างเป็นล่ำเป็นสันเพื่อขายเป็นสินค้า ในแต่ละท้องถิ่นอาจมีแหล่งดังกล่าวอยู่หลายแห่ง
            จังหวัดเลยไม่มีแหล่งอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ ที่มีอยู่เป็นเพียงแหล่งอุตสาหกรรมในครัวเรือนที่กระจายอยู่ตามหมู่บ้านต่าง ๆ ที่สำคัญคือ แหล่งผ้าฝ้ายพื้นเมืองที่บ้านนาอ้อ ตำบลนาอ้อ อำเภอเมือง ฯ  เป็นแหล่งผลิตผ้าฝ้ายคุณภาพดีในนามผ้าฝ้ายเมืองเลย
            สถาปัตยกรรมดีเด่น  เป็นสิ่งก่อสร้างที่ทรงคุณค่าสูงในทางศิลปะ สถาปัตยกรรมที่สืบทอดมาจนเป็นเอกลักษณ์ และคงใช้ประโยชน์ตามวัตถุประสงค์เดิม สถาปัตยกรรมดีเด่นในจังหวัดเลยพอประมวลได้ดังนี้