หลักฐานทางโบราณคดีสะท้อนให้เห็นถึงชีวิตความเป็นอยู่ในแหล่งที่เป็นถ้ำและเพิงผา ๑๕ แหล่ง ในจำนวนนี้มีสองแหล่งที่คาบเกี่ยวกับสมัยก่อนยุคหินใหม่ และมีหลักฐานที่เป็นแหล่งพื้นที่ราบ ๑๐ แหล่ง ในจำนวนนี้มีอยู่สองแหล่งที่คาบเกี่ยวกับสมัยแรกเริ่มประวัติศาสตร์ จึงสันนิษฐานว่า มนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ในเมืองนคร ฯ ตั้งถิ่นฐานบริเวณที่เป็นถ้ำ ในพื้นที่ป่าเขามาก่อน ดำรงชีวิตด้วยการเก็บของป่า และล่าสัตว์เป็นอาหาร ใช้ถ้ำเป็นที่อยู่อาศัย และคงไม่ไกลจากลำน้ำที่ไหลผ่านที่ราบใกล้ภูเขาหินปูน
            ลำน้ำซึ่งเกิดจากแนวทิวเขาใหญ่หรือภูเขาเล็ก ๆ นับเป็นแหล่งสำคัญที่นำเอาวัตถุจากธรรมชาติหรือหินจากภูเขาซึ่งกลายเป็นหินกรวดนำมาทำเครื่องมือเครื่องใช้ในการดำรงชีวิต
            ลำดับการพัฒนาในการตั้งถิ่นฐานของผู้คนในพื้นที่เมืองนคร ฯ อาจแบ่งออกได้เป็นสี่ห้วงเวลาดังนี้
            ชาวถ้ำหรือมนุษย์ถ้ำ จากการขุดค้นแหล่งโบราณคดีก่อนประวัติศาสตร์ในภาคใต้นำมาเปรียบเที่ยบกับเมืองนคร ฯ เชื่อว่าคนก่อนประวัติศาสตร์ในเมืองนคร ฯ คงไม่แตกต่างกันมากนักคือ พักอาศัยอยู่ตามถ้ำหรือเพิงผา หาอาหารโดยการล่าสัตว์เก็บผลไม้ ใช้เครื่องมือหินประเภทครกและสาก สำหรับบดตำพืชประกอบอาหาร บางครั้งอาจใช้ใบมีดหรือขวานหิน สำหรับปอกลูกไม้หรือเปลือกไม้ ตัดเฉือนเนื้อสัตว์ มีหลักฐานทางโบราณคดีแสดงให้เห็นว่า เมื่อประมาณ ๖,๕๐๐ - ๕,๐๐๐ ปี มาแล้ว มนุษย์ถ้ำในภาคใต้ประกอบอาหารโดยใช้ความร้อนจากไฟ รู้จักการหุงต้มโดยใช้หม้อดินเผาและมีถ่านไม้เป็นเชื้อเพลิง ภาชนะที่ใช้ประกอบอาหารที่มีใช้โดยทั่วไปคือ หม้อดินเผาก้นกลม และภาชนะแบบหม้อสามขาซึ่งสามารถตั้งคร่อมกองไฟ โดยไม่ต้องใช้เสาหรือก้อนเส้า นอกจากนี้ยังมีภาชนะใส่อาหารเช่น ภาชนะทรงพาน หม้อก้นตื้น หม้อมีสัน ภาชนะประเภททชาม จอก ถ้วย เหยือก แท่นรองหม้อ และแท่นพิงถ้วยสำหรับรองรับถ้วยน้ำดื่มที่อาจทำจากเขาสัตว์ เป็นต้น
            นอกจากนี้ชาวถ้ำยังรู้จักก่อกองไฟให้ความอบอุ่น รู้จักทำเครื่องนุ่งห่มโดยทำจากหนังหรือขนสัตว์ หรือทำจากเปลือกไม้ พบหินทุบเปลือกไม้หลายชิ้น
            ชุมชนเกษตรกรรมเริ่มแรก  เป็นวิวัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานช่วงที่สองเของเมืองนคร ฯ เริ่มจากชุมชนยุคหินใหม่ที่อาศัยบนที่ราบ ปรากฎชัดขึ้นเมื่อรู้จักใช้เครื่องมือโลหะซึ่งเป็นองค์ประกอบสำคัญต่อการพัฒนาของชุมชนเกษตรกรรม ทำให้สามารถปลูกข้าวได้มากกว่าเดิม เริ่มตั้งถิ่นฐานถาวร มีการเลือกถิ่นฐานในภูมิประเทศที่อุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การเพาะปลูก ปรากฎชุมชนโบราณตามแนวสันทราย และที่ราบลุ่มแม่น้ำลำคลอง เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๕ เป็นต้นมา
            โบราณวัตถุของชุมชนสมัยนี้ นอกจากเครื่องมือที่ใช้ในชีวิตประจำวันแล้ว ยังมีเครื่องดนตรีซึ่งน่าจะเกิดจากการขัดแต่งหินจากธรรมชาติที่เคาะแล้วมีเสียงดังกังวาน สันนิษฐานว่า เป็นระนาดหิน มีลักษณะคล้ายขวานหินยาวขัดแต่งจนเรียบร้อย ลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีด้ามยาวมากกว่าด้านกว้าง ๓ - ๖ เท่า ด้วยเหตุที่มีขนาดแตกต่างกัน จึงทำให้เกิดระดับเสียงแตกต่างกัน ระนาดหินนี้พบที่แหล่งโบราณคดีริมคลองกลาย ตำบลสระแก้ว อำเภอท่าศาลา
            นอกจากระนาดหินแล้วยังพบกลองมโหระทึกสำริดในภาคใต้ และเมืองนคร ฯ ๑๒ ใบ  แสดงพัฒนาการทางด้านโลหะกรรม และการประกอบพิธีกรรมเกี่ยวกับความเชื่อ กลองมโหระทึกเป็นวัตถุที่นำมาจากชุมชนภายนอก อาจมีการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับชุมชนโพ้นทะเลจากจีน หรือเวียดนามตั้งแต่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑ - ๓ เป็นต้นมา
            ชุมชนเมืองท่าและสถานีการค้า  นับตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๓ เป็นต้นมา ชาวอินเดีย ชาวเปอร์เซีย ชาวอาหรับ และชาวโรมัน ได้เดินเรือมาถึงเอเซียตะวันออกเฉียงใต้และเอเซียตะวันออกไกลแล้ว คาบสมุทรมลายูจึงกลายเป็นจุดศูนย์กลางของเส้นทางเดินเรือ จากฝ่ายตะวันตกอันได้แก่ อินเดีย เปอร์เซีย อาหรับ และโรมัน กับฝ่ายตะวันออกได้แก่ จีน  เวียดนาม จามปา และเจนละ  เรือสินค้ามักต้องแวะเวียนพักเพื่อขนถ่ายสินค้าหรือหาเสบียงอาหาร ระยะแรกของการเดินเรือนั้นต้องอาศัยการเดินเรือเลียบชายฝั่ง ต่อมาได้อาศัยลมมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือ และลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ ดังนั้นาคาบสมุทรมลายู จึงเป็นจุดเหมาะสมสำหรับเป็นสถานีแวะพัก รวมทั้งรอมรสุมสำหรับเดินทางต่อไป โดยมีปัจจัยเกื้อหนุนคือ
                -  ลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ พัดระหว่างเดือนพฤษภาคมถึงเดือนกันยายน นักเดินเรืออาศัยเดินทางจากตะวันตกไปตะวันออก และลมมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือซึ่งพัดระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงเดือนมีนาคม นักเดินเรือก็อาศัยเดินทางกลับจากตะวันออกไปตะวันตก
                -  จากจุดนี้เรือสินค้าจากตะวันตกเข้าเทียบทางบริเวณฝั่งตะวันตกของคาบสมุทรมลายู ในแนวเส้นรุ้ง ๗ องศาเหนือ และไม่เกินเส้นรุ้ง ๘ องศาเหนือ บริเวณดังกล่าวอยู่ระห่างจังหวัดตรังไปถึงจังหวัดพังงา จากบริเวณนี้สามารถเดินทางบกข้ามคาบสมุทรมลายูไปทางฝั่งตะวันออกที่พัทลุง เมืองนคร ฯ และบ้านดอน โดยเส้นทางตรัง - พัทลุง หรือเมืองนคร ฯ และตะกั่งป่า - ไชยา - บ้านดอน ซึ่งบริเวณเมืองท่าฝั่งตะวันออก ก็เป็นจุดที่เรือสินค้าจากจีน และจากตะวันออกมาเทียบได้พอดี
                -  ช่วงเวลาที่รอมรสุมก็อาจเป็นเวลาซ่อมแซมเรือจัดหาเสบียง เมื่อเตรียมการเสร็จก็เป็นเวลาพอดีกับลมมรสุมเริ่มพัดผ่าน ทำให้เดินทางกลับได้พอดี
            มีหลักฐานสำคัญได้แก่ โบราณวัตถุอันเป็นสินค้าจากต่างประเทศ เช่น ลูกปัดแก้ว ลูกปัดหินสี เครื่องประดับ เครื่องแก้ว เศษเครื่องถ้วยชามตลอดจนประติมากรรม รูปเคารพทางศาสนาที่ติดมากับเรือเดินทะเลตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๘ เป็นต้นมา เกิดชุมชนอย่างถาวรบริเวณเมืองท่าชายฝั่งทะเลได้แก่  ตะกั่วป่า พบจารึกอักษรปัลลวะ ภาษาทมิฬ มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตววรษที่ ๑๒ ส่วนชายฝั่งตะวันออกพบหลักฐานจากศิลาจารึกหุบเขาช่องคอย อักษรปัลลวะ ภาษาสันสฤกต มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตววรษที่ ๑๒ แสดงถึงชุมชนของกลุ่มผู้นับถือไศวนิกายในเมืองนคร
            นอกจากกลุ่มพ่อค้าและนักแสวงโชคแล้วกลุ่มนักบวชพราหมณ์ และพระภิกษุในพุทธศาสนาคงเข้ามาตั้งถิ่นฐานในดินแดนแถบนี้ในเวลาใกล้เคียงกัน เพราะพบประติมากรรมรูปเคารพในศาสนา ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๐ ซึ่งเป็นของที่นำเข้าจากอินเดียโดยตรง และมีประติมากรรมท้องถิ่นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๑ เป็นต้นมา แสดงถึงการรับอิทธิพลทางศิลปกรรมจากอินเดีย เช่น พระพุทธรูปศิลปะอมราวดี คุปตะ หลังคุปตะ ปาละ เนะ เทวรูปอิทธิพลปัลลวะ และโจฬะจากอินเดียใต้ เป็นต้น
            ชุมชนเมืองและนครรัฐ  การเข้ามาของวัฒนธรรมอินเดีย ทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลงอย่างมากต่อชุมชนในภูมิภาคนี้ ในระยะเริ่มแรกศาสนาพราหมณ์ ดูจะเด่นว่าศาสนาพุทธอยู่เล็กน้อย พราหมณ์จึงเป็นบุคคลที่พึงปรารถนาของชนชั้นปกครอง เพราะเป็นผู้สร้างและรับรองความศักดิ์สิทธิ์ของเทวราชา ชนชั้นปกครองจึงยกตนให้เหนือกว่าระดับหัวหน้าชุมชนเป็นเทวราชา โดยผ่านแนวความคิดของศาสนาพราหมณ์ชุมชนหมู่บ้านเปลี่ยนฐานะเป็นเมืองหรือนคร
            เอกสารจีนตั้งแต่ประมาณพุทธศตววรษที่ ๘ ได้กล่าวถึงรัฐต่าง ๆ ในเอเซียตะวันอกเฉียงใต้ เช่น ฟูนัน ลินยี่ พงศาวดารราชวงศ์เหลียงในพุทธศตวรรษที่ ๑๓ กล่าวถึงอาณาจักรชื่อ ลังกาซุน นักประวัติศาสตร์ลงความเห็นว่าคือรัฐลังกาสุกะ อยู่ในเขตจังหวัดปัตตานี มีหลักฐานคือ ซากโบราณสถาน ในเขตอำเภอยะรัง อีกรัฐหนึ่งคือรัฐตันมาลิง จากบันทึกของเฉาจูกัวและหวังด้าหยวน ในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ และ ๑๙ ซึ่งก็คือรัฐตามพรลิงค์ หรือเมืองนคร ฯ นั่นเอง
            เมืองนคร ฯ เป็นรัฐที่มีพื้นฐานทางการเกษตร สินค้าพื้นเมืองได้แก่ ข้าว การบูร ไม้หอม (ไม้กฤษณา) ไม้ฝาง ไม้จันทน์ ขี้ผึ้ง งาช้าง เขาสัตว์ หนังสัตว์ และดีบุก เป็นเมืองท่าสำคัญมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๘ พ.ศ.๑๗๗๓ ตามพรลิงคึ์ได้ประกาศตัวเป็นอิสระ จากหลักฐานจารึกหลักที่ ๒๔ ของพระเจ้าจันทรภาณุศรีธรรมราช แสดงว่า เมืองนคร ฯ ได้ดำรงตนเป็นรัฐอิสระ มีความรุ่งเรืองในสมัยปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เป็นรัฐเอกราช ในระยะเวลาเดียวกันกับสมัยพ่อขุนรามคำแหง ฯ แห่งกรุงสุโขทัย เป็นรัฐที่มั่งคั่ง เป็นศูนย์กลางการเผยแผ่พระพุทธศาสนา มีพระมหากษัตริย์ทรงพระนาม พระเจ้าศรีธรรมาโศกราช เป็นอาณาจักรที่มีอิทธิพลครอบคลุมทั้งแหลมมลายู บรรดาบ้านเมืองในอาณาบริเวณนี้ถูกผนวกเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรนครศรีธรรมราช โดยเรียกเมืองหลวงนั้นว่า เมืองสิบสองนักษัตร เมืองนคร ฯ เจริญรุ่งเรืองถึงขีดสุดประมาณร้อยปีเศษ ก่อนจะถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยา เมื่อประมาณปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๙ หรือต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๐
สมัยก่อนประวัติศาสตร์