พระพุทธรูป  พระพุทธรูปสำคัญที่ได้จากถ้ำพระนอนได้แก่พระพุทธรูปสำริดปางมารวิชัย สูง ๒๗ เซนติเมตร และพระพุทธรูปยืนในท่าตริภังค์ ครองจีวรห่มเฉียงเปิดพระอังสาขวา เบื้องล่างมีขอบจีวรหนาวกขึ้นมาพาดข้อพระหัตถ์ซ้ายที่ทรงถือชายจีวรไว้ แล้วทิ้งให้ตกลงเบื้องล่าง พระหัตถ์ขวาหักหายไป ลักษณะดังกล่าวนี้เป็นเอกลักษณ์ของพระพุทธรูปประทับยืนแบบอินเดียใต้ องค์พระสูง ๓๐ เซนติเมตร มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๕
            นอกจากนี้ได้พบพระพุทธรูปที่ถ้ำคนโท เป็นพระพุทธรูปสลักในแผ่นหินมีอยู่สามองค์ สลักเป็นรูปนูนต่ำ ปางสมาธิ พระพุทธรูปสำริด ที่พบในถ้ำนี้มีอยู่เป็นจำนวนมาก
            สถูป  มีทั้งขนาดใหญ่เป็นอาคาร และขนาดเล็กที่สร้างเพื่อบรรจุอัฐิไว้ในองค์สถูป อย่างที่พบทั่วไปในเขตจังหวัดสุราษฎร์ธานี และชุมชนโบราณเมืองยะรัง กับสถูปดินดิบขนาดเล็กสูงประมาณ ๕ - ๑๐ เซนติเมตร
            สถูปที่พบในถ้ำต่าง ๆ ที่ภูเขาวัดถ้ำและภูเขากำปั่น มีสองประเภทคือสถูปสำริดและสถูปดินดิบ
ยะลาสมัยสุโขทัย - สมัยอยุธยา - สมัยธนบุรี
            ดินแดนอันเป็นที่ตั้งของเมืองยะลา แต่เดิมเป็นท้องที่บริเวณหนึ่งของเมืองปัตตานี ซึ่งมีฐานะเป็นเมืองประเทศราชของไทยมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย
            ในสมัยพระบรมราชาธิราช (พ.ศ.๑๙๑๓-๑๙๓๑ พระองค์ได้ธิดาของมุขมนตรีแห่งปัตตานีคนหนึ่งเป็นสนม ในฐานะที่เป็นเมืองประเทศราช ปัตตานีมีหน้าที่ต้องส่งเครื่องราชบรรณาการเข้ามาถวายทุกกสามปี ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ (พ.ศ.๒๑๙๙ - ๒๒๓๑)  ลาลูแบร์ อัครราชทูตฝรั่งเศส ซึ่งมาที่กรุงศรีอยุธยา ยืนยันว่าปัตตานีต้องส่งต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง อย่างละต้นเข้ามาถวายพระมหากษัตริย์ไทยทุกสามปี
            ปัตตานีเป็นเมืองประเทศราชของไทยตลอดมา จนกระทั่งกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า เมื่อปี พ.ศ.๒๓๑๐ จึงตั้งตนเป็นอิสระ
            ในสมัยธนบุรี (พ.ศ.๒๓๑๐ - ๒๓๒๕)  เมื่อสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ตั้งกรุงธนบุรีเป็นราชธานีแล้ว ได้เสด็จยกทัพหลวงลงไปปราบหัวเมืองปักษ์ใต้ ที่ตั้งตัวเป็นอิสระคือ เมืองนครศรีธรรมราชเมืองไทรบุรี และเมืองปัตตานี ตีได้ถึงเมืองนครศ่รีธรรมราช แต่เมืองไทรบุรีและเมืองปัตตานียังตั้งตัวเป็นอิสระอยู่
ยะลาสมัยรัตนโกสินทร์
            หลังจากไทยได้ปราบศึกเก้าทัพทางหัวเมืองปักษ์ใต้ได้เรียบร้อยในปี พ.ศ.๒๓๒๘ แล้ว สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท ทรงมีพระราชดำริว่า หัวเมืองมลายู ซึ่งรวมทั้งเมืองปัตตานี ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู เคยเป็นเมืองประเทศราชของไทย จึงโปรดให้มีหนังสือรับสั่งฟถึงบรรดาเจ้าเมืองมลายูเหล่านั้น บรรดาเจ้าเมืองมลายูอื่น ๆ ต่างเข้าอ่อนน้อมยอมเป็นเมืองประเทศราชดังเดิมแต่โดยดี ยกเว้นเจ้าเมืองปัตตานีไม่ยอมเข้าอ่อนน้อม พระองค์จึงมีรับสั่งให้กองทัพเข้าตีเมืองปัตตานี เมื่อตีได้แล้วก็ทรงแต่งตั้งชาวมลายู ผู้สวามิภักดิ์ต่อไทยคนหนึ่ง ให้เป็นเจ้าเมืองปัตตานี แต่ปรากฎว่าในปี พ.ศ.๒๓๓๔ เจ้าเมืองปัตตานีได้คบคิดกับโต๊ะสาหยัด ซึ่งอ้างตนเป็นผู้วิเศษกับพวกสลัดมลายู รวมกำลังกันเข้าโจมตีเมืองสงขลา จนพระยาสงขลา (บุญหุ้ย) และกรมการเมืองต้องหนีไปตั้งหลักที่เมืองพัทลุง และขอกำลังสนับสนุนจากเมืองนครศรีธรรมราชและทัพหลวงลงไปปราบปราม
            หลังจากนั้นสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงโปรดเกล้า ฯ ให้ปรับปรุงการปกครองหัวเมืองปัตตานีให้แยกออกเป็นเจ็ดหัวเมือง คือ เมืองปัตตานี  เมืองหนองจิก  เมืองยะลา  เมืองรามัน  เมืองยะหริ่ง  เมืองสายบุรี และเมืองระแงะ โดยให้เมืองสงขลาคอยควบคุมดูแลหัวเมืองทั้งเจ็ด และยกฐานะเมืองสงขลา ขึ้นตรงต่อกรุงเทพ ฯ
            ในรัชสมัยพระบามสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว  ได้เกิดเหตุการณ์วุ่นวายในเมืองไทรบุรี โดยในปี พ.ศ.๒๓๗๔ ตนกูเคน หลานชายเจ้าพระยาไทรบุรี (ปะแงรัน) ได้รวบรวมกำลังชาวมลายูเข้าตีเมืองไทรบุรีซึ่งข้าราชการไทยปกครองอยู่ และตีได้สำเร็จ พระยาไทรบุรีและฝ่ายไทยถอยลงมาตั้งมั่นอยู่ที่เมืองพัทลุง ฝ่ายไทยได้ส่งกองทัพมาปราบ โดยขั้นแรกเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย) ผุ้รับผิดชอบเมืองไทรบุรีได้ส่งพระสุรินทร ซึ่งเป็นข้าหลวงฝ่ายพระราชวังบวร อยู่ ณ เมืองนครศรีธรรมราช ให้ลงไปเกณฑ์กองทัพเมืองสงขลาและเมืองปัตตานี ซึ่งขึ้นอยู่กับเมืองสงขลา พระยาสงขลา (เซ่ง)  ให้พระสุรินทร์ออกไปเกณฑ์กำลังคน ในหัวเมืองปัตตานีเอาเอง ปรากฎว่าชาวมลายูในหัวเมืองทั้งเจ็ดขัดขืนและกลับเข้าร่วมมือกับพวกขบถ โดยก่อการขบถขึ้นทั้งเจ็ดหัวเมือง พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้า ฯ ให้ยกทัพบกไปปราบถึงเจ็ดทัพและทัพเรือสองทัพ กองทัพไทยสมทบกันปราบปรามพวกเจ็ดหัวเมืองได้เรียบร้อย ได้ตัวผู้ว่าราชการเมืองที่ไปเข้ากับพวกขบถเกือบหมด
            หลังปราบขบถปัตตานีในปี พ.ศ.๒๓๗๕ แล้ว พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า ฯ ทรงดำเนินพระบรมราโชบายเข้าควบคุมเมืองปัตตานีมากยิ่งขึ้น โดยโปรดเกล้า ฯ ให้เปลี่ยนตัวเจ้าเมืองที่ไม่ยอมสวามิภักดิ์ทั้งหมด และแต่งตั้งคนไทยหรือคนมลายูที่ภักดีต่อไทยเป็นเจ้าเมืองแทน ดังปรากฎว่าเจ้าเมืองหนองจิก คนเดิมซึ่งเสียชีวิตในการรบก็ได้ตั้งเจ้าเมืองใหม่เป็นคนไทย และเจ้าเมืองยะลาคนเดิมที่ถูกจับตัวได้ก็ได้ตั้งเจ้าเมืองยะลาคนใหม่เป็นคนไทย ส่วนเมืองรามัน เมืองระแงะ และเมืองสายบุรี เจ้าเมืองเดิมยอมมอบตัวต่อกองทัพไทยแต่โดยดี จึงได้รับพระราชทานอภัยโทษและโปรดเกล้า ฯ ให้เป็นเจ้าเมืองต่อไป สำหรับเจ้าเมืองปัตตานีคนเดิม ที่หนีไปกลันตันนั้น ได้โปรดเกล้า ฯ ให้ชาวมลายูผู้ภักดีต่อไทยเป็นเจ้าเมืองคนใหม่ และเจ้าเมืองยะหริ่งซึ่งเป็นคนไทยไม่ได้เข้าร่วมกับขบถจึงยังคงเป็นเจ้าเมืองยะหริ่งต่อไป
            ความสัมพันธ์ระหว่างปัตตานีกับไทยหลัง ปี พ.ศ.๒๓๗๕ มีความกระชับและรัดกุมกว่าเดิม เพราะรัฐบาลได้ให้อำนาจในการควบคุม และประสานงานระหว่างรัฐบาล และหัวเมืองเหล่านี้อย่างเต็มที่ ทำให้สามารถรักษาความสงบในเจ็ดหัวเมืองได้ เพราะแม้จะมีเหตุการณ์วุ่นวายขึ้นที่ไทรบุรีอีกใน ปี พ.ศ.๒๓๘๑ พวกขบถได้มาชักกชวนให้เข้าร่วมด้วย แต่ราษฎรส่วนใหญ่ในเจ็ดหัวเมืองก็มิได้เข้าร่วมด้วย และกลับมีบางเมือง เช่น เมืองปัตตานี เมืองยะหริ่ง และเมืองสายบุรี ได้ส่งกำลังเข้าร่วมในการปราบปรามขบถในครั้งนั้นด้วย
            ในรัชสมัยพระบามสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ.๒๓๙๔ - ๒๔๑๑) หัวเมืองทั้งเจ็ดต่างยอมอยู่ใต้อำนาจของไทยในฐานะเมืองประเทศราช ลักษณะความสัมพันธ์ระหว่างไทยกับปัตตานีมีความกระชับกันยิ่งขึ้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเสด็จไปถึงปัตตานีเป็นครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๖ นับเป็นพระมหากษัตริย์องค์แรกที่เสด็จประพาสดินแดนส่วนนี้
            รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ได้มีการปรับปรุงการปกครองส่วนภูมิภาคโดยดำเนินการปกครองแบบเทศาภิบาล สำหรับบริเวณเจ็ดหัวเมือง ก็ได้ปกระกาศข้อบังคับสำหรับการปกครองบริเวณเจ็ดหัวเมือง ร.ศ.๑๒๐ กำหนดให้บริเวณเจ็ดหัวเมือง มีพระยาเมืองเป็นผู้รักษาราชการเมือง แต่ละเมืองต่างมีหน่วยบริหารราชการเมืองของตนเอง แต่จะมีข้าหลวงใหญ่ประจำบริเวณเป็นผู้ควบคุมการดำเนินงานทั่วไป โดยอยู่ภายใต้การดูแลของ ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราช ในปี พ.ศ.๒๔๔๔ พระยาศักดิ์เสนี (หนา บุนนาค) ซึ่งเป็นข้าหลวงใหญ่ประจำบริเวณ ได้แบ่งแต่ละเมืองเป็นอำเภอต่าง ๆ คือ
                - เมืองปัตตานี  แบ่งเป็นสองอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง กับอำเภอยะรัง
                - เมืองรามัน  แบ่งเป็นสองอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง กับอำเภอเบตง
                - เมืองหนองจิก  แบ่งเป็นสองอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง กับอำเภอเมืองเก่า
                - เมืองสายบุรี  แบ่งเป็นสามอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง กับอำเภอยี่ง และอำเภอบางนรา
                - เมืองระแงะ  แบ่งเป็นสามอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง กับอำเภอโต๊ะโมะ และอำเภอกสุไหงปาดี
                - เมืองยะหริ่ง  แบ่งเป็นสามอำเภอคือ อำเภอกกกลางเมือง กับอำเภอยะหา และอำเภอระเกาะ
                - เมืองยะลา  แบ่งออกเป็นสามอำเภอคือ อำเภอกลางเมือง อำเภอยะหา และอำเภอกะลาพอ
            (ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๕๐ ได้แบ่งเมืองยะลา ออกเป็นสองอำเภอคือ อำเภอเมืองและอำเภอยะหา)
            ในปี พ.ศ.๒๔๔๗ ได้ประกาศตั้งหัวเมืองทั้งเจ็ดเป็นมณฑลปัตตานี โดยยุบเมืองเล็ก ๆ ลงเหลือสี่เมืองคือ รวมเมืองหนองจิก เมืองยะหริ่ง และเมืองปัตตานี เป็นเมืองปัตตานี  รวมเมืองรามันและเมืองยะลา เป็นเมืองยะลา เมืองสายบุรียังคงเป็นเมืองสายบุรี (ภายหลังยุบเป็นตำบลตะลุบัน อำเภอสายบุรี)  ส่วนเมืองระแงะยังคงเป็นเมืองระแงะ (ภายหลังรวมตั้งเป็นจังหวัดนราธิวาส)  โดยมีพระยาศักดิ์เสนี เป็นข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลปัตตานี
            สมัยเปลี่ยนแปลงการปกครอง  ในปลายปี พ.ศ.๒๔๗๕ ได้ประกาศยุบเลิกมณฑลปัตตานี เพราะการคมนาคมสะดวกขึ้น การดูแลปกครองบังคับบัญชา ทำได้รัดกุมยิ่งขึ้น และเพื่อประหยัดรายจ่ายเงินแผ่นดิน ต่อมาได้มีการปรับปรุงการปกครองหัวเมือง ตามพระราชบัญญัติระเบียบการบริหารราชอาณาจักรสยาม พ.ศ.๒๔๗๖ จัดระเบียบราชการบริหารส่วนภูมิภาคออกเป็นจังหวัดและอำเภอ
            สำหรับเมืองยะลา เมื่อได้แยกออกจากเมืองปัตตานีแล้วก็มีฐานะเป็นเมือง ๆ หนึ่งมีเจ้าเมืองปกครองอยู่ในความดูแลของเมืองสงขลา ส่วนเจ้าเมืองยะลานั้นในปี พ.ศ.๒๔๖๐ มีต่วนยะลา เป็นพระยายะลา ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ตำบลบ้านยะลา เจ้าเมืองคนต่อมาคือ ต่วนบางกอก ซึ่งเป็นบุตรพระยายะลา เป็นเจ้าเมือง ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๖๐
            ในปี พ.ศ.๒๓๗๔ พระยายะลา (ต่วนบางกอก) ร่วมกับพระยาปัตตานี (ต่วนสุหลง)  พระยาหนองจิก (ต่วนกะจิ) และพระยา ระแงะ (หนิเดะ) ได้ยกกองทัพเข้าตีเมืองยะหริ่ง เมืองเทพา เมืองจะนะและเมืองสงขลา ทางราชการไทยจับตัวเจ้าเมืองยะลาและเจ้าเมืองอื่น ๆ ได้ และได้ตั้งเจ้าเมืองยะลาคนใหม่ โดยพระยาสงขลาได้ให้หลวงสวัสดิภักดี (ยิ้มซ้าย) ซึ่งเป็นผู้ช่วยราชการเมืองยะหริ่ง ไปรักษาราชการเมืองยะลา หลวงสวัสดิภักดีได้ไปตั้งบ้านเรือนที่บ้านวังตระ แขวงเมืองยะลา
            เมื่อหลวงสวัสดิภักดี (ยิ้มซ้าย) ได้ไปเป็นเจ้าเมืองยะหริ่ง พระยาสงขลาก็ได้นำตัวนายเมืองซึ่งเป็นบุตรพระยายะหริ่ง (พ่าย) เข้ากรุงเทพ ฯ เพื่อกราบบังคมทูลให้เป็นเจ้าเมืองยะลา เป็นพระยายะลาได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นที่พระยาณรงค์ฤทธิ์ศรีประเทศวิเศษวังษา (เมือง) เป็นเจ้าเมืองยะลา เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๐ ได้ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ตำบลท่าสาป ริมแม่น้ำ
            พระยาณรงค์ฤทธิ์ ฯ (เมือง) ว่าราชการอยู่ระยะหนึ่งปรากฏว่าปฏิบัติราชการไม่ได้ผลดี พระยาสงขลาจึงถอดเสียจากราชการ แล้วตั้งให้ตวันบาตูปุเต้ เป็นผู้รักษาราชการเมืองยะลา ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๙๔ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อตวันบาตูปุเต้ถึงแก่กรรม ตวันกะจิ ผู้เป็นบุตรได้เป็นผู้ว่าราชการเมืองยะลาต่อมา

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |