วัดพระแก้ว  เป็นวัดที่ใหญ่ที่สุด ตั้งอยู่กลางเมืองกำแพงเพชร ด้านทิศเหนือติดกับบริเวณวังเจ้าเมืองหรือที่เรียกว่า สระมน เป็นวัดหลวงไม่มีพระสงฆ์จำพรรษา มีแต่เพียงพุทธาวาสเช่นเดียวกับวัดมหาธาตุ กรุงสุโขทัย และวัดพระศรีสรรเพชญ กรุงศรีอยุธยา
            ผังวัดเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า หันหน้าไปทางทิศตะวันออก การวางผังตามแนวยาวขนานกับกำแพงเมืองด้านทิศใต้มีกำแพงศิลาแลงเป็นขอบเขตของวัด ลักษณะของกำแพงวัด ขนาดและวัสดุ ที่ใช้ก่อสร้างแตกต่างกันในบางช่วงบางตอนเช่น แนวกำแพงวัดด้านทิศเหนือบางตอนใช้ศิลาแลงขนาดใหญ่ มักเป็นแนวเรียงติดต่อกันไป และมีศิลาแลงรูปทรงหกเหลี่ยมด้านบนเป็นทับหลังอีกชั้นหนึ่ง กำแพงวัดด้านหน้าหรือด้านทิศตะวันออกใช้ศิลาแลงขนาดเล็กกว่าทิศเหนือมาก กำแพงวัดด้านทิศใต้ช่วงด้านหน้าใช้ศิลาแลงก้อนเล็กก่อเป็นแบบฐานบัวลูกแก้วอกไก่ ยืดส่วนหน้ากระดานท้องไม้ให้เป็นผนังสูงแล้วประด้วลูกแก้วอกไก่สองแถบ แสดงว่าวัดพระแก้วไม่ได้สร้างขึ้นในนสมัยเดียว สิ่งก่อสร้างภายในวัดใช้ศิลาแลง มีอิฐปนบ้างเล็กน้อย สถาปัตยกรรมที่สำคัญประกอบด้วย
                - เจดีย์ทรงกลมหรือทรงระฆังแบบฐานเตี้ย  ตั้งอยู่ภายในวระเบียงคต ก่อด้วยศิลาแลง รอบฐานสี่เหลี่ยมล่างประดับด้วยช้างปูนปั้นครึ่งตัวจำนวน ๓๒ เชือก เจดีย์ส่วนบนเหลือเพียงชั้นมาลัยเถาที่ทำเป็นตัวถลาสองชั้น ถัดขึ้นไปหักพัง บนฐานหน้ากระดานเหลี่ยมที่ประดับปูนปั้นมีเจดีย์ประจำมุมทั้งสี่ ปัจจุบันเหลือฐานหน้ากระดานกลม สภาพเดิมของเจดีย์องค์นี้เป็นเจดีย์ทรงกลมหรือทรงระฆังห้ายอด มีชายประดับที่ฐานโดยรอบ นอกจากนี้ยังมีรายขนาดต่าง ๆ อยู่รายรอบหลายองค์
                - ระเบียงคต  ลักษณะเหมือนศาลาเล็ก ๆ รูปทรงสี่เหลี่ยม สร้างล้อมรอบเจดีย์ทรงระฆังขนาดใหญ่ ประดับช้างปูนปั้นครึ่งตัวก่อด้วยอิฐและศิลาแลง โครงสร้างหลังคาเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้องดินเผาแบบตะขอ แต่หักพังหมดเหลือเฉพาะเสาอาคารที่เป็นเสาศิลาแลงสี่เหลี่ยม ภายในระเบียงคตเปิดโล่ง มีแท่นประดิษฐานพระพุทธรูปก่อด้วยอิฐเป็นแบบฐานบัวคว่ำและบัวหงาย เดิมประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นประทับนั่งจำนวน ๔๕ องค์ หันพระพักตร์ออกด้านนอก ด้านหลังองค์พระก่ออิฐเป็นผนังสูง
                - พระอัฎฐารศ  เป็นพระพุทธรูปประทับยืนขนาดใหญ่ อยู่ด้านรหน้าหรือด้านตะวันออกของเจดีย์ทรงระฆังช้างล้อม องค์พระประดิษฐานภายในซวุ้มที่ก่อผนังหนา และสร้างขึ้นโดยเฉพาะสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูปเท่านั้น สภาพปัจจุบันพระพุทธรูปและซุ้มหักพังหมด เหลือเฉพาะส่วนพระบาททั้งสองข้างที่เป็นโกลบศิลาแลง ยาว ๑.๖๕ เมตร สันนิษฐานว่า องค์พระสูงประมาณ ๙ เมตร ในสมัยสุโขทัยนิยมสร้างพระอัฎฐารศสูง ๑๘ ศอก เนื่องจากได้รับคติความเชื่อมาจากลังกาว่า พระพุทธองค์ทรงสูง ๑๘ ศอก
                - วิหารด้านหน้าระเบียงคต  ก่อด้วยศิลาแลง แผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีมุขทั้งด้านหน้าและด้านหลัง มุขด้านหลังยื่นเข้าไปในวระเบียงคต จนเกือบถึงฐานเจดีย์ทรงระฆังช้างล้อมรอบ ฐานวิหารเป็นแบบฐานบัวลูกแก้วอกไก่ เสาอาคารเป็นเสาแปดเหลี่ยม เครื่องบนเป็นไม้หักพังหมดแล้ว มุขด้านหน้ายกพื้นสูง ภายในโถงวิหารมีฐานชุกชี หรือแท่นประดิษฐานพระประธานเป็นฐานแบบบัวคว่ำบัวหงายซ้อนกันสองชั้น สูงจากพื้นวิหารประมาณ ๒.๕ เมตร
                - วิหารบริเวณตอนกลางของวัด  ก่อด้วยอิฐศิลาแลง แผนผังอาคารเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ฐานวิหารเป็นแบบฐานหน้ากระดานชั้นเดียว ประดับลวดลายปูนปั้นเรื่องรามเกียรติ์ เป็นภาพบุคลนุ่งผ้าแบบเขมร ภายในวิหารประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นขนาดใหญ่สามองค์ ปางมารวิชัยสององค์ หน้าตักกว้า สูง ๔.๔๐ เมตร และปางไสยาสน์หันพระเศียรไปทางทิศใต้อยู่ด้านหน้า องค์พระยาว ๙.๕๐ เมตร ลักษณะพระพักตร์พระพุทธรูปทั้งสามองค์ ค่อนข้างเป็นสี่เหลี่ยม ตามแแบศิลปะอู่วทองหรืออยุธยาตอนต้น พระขนงต่อกันคล้ายรูปปีกกา พระเนตรเรียวเล็ก ปลายพระเนตรแหลมขึ้นไป และเรียวออกไปมาก แตกต่างจากพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัยที่พบในเมืองกำแพงเพชร ด้านข้างและด้านหลังพระพุทธรูปปางมารวิชัยทั้งสององค์ มีเจดีย์รายทรงระฆังก่อด้วยศิลาแลงรวมเจ็ดองค์ และมีพระพุทธรูปปูนปั้นขนาดเล็กประดิษฐานบนแท่นรวม ๑๘ องค์ ปัจจุบันชำรุดหักพังเหลือแต่เฉพาะโกลนศิลาแลงเท่านั้น วิหารหลังนี้เดิมก่อผนังสูง แล้วเจาะผนังระหว่างเสาเป็นซี่ลูกกรงที่เรียกว่า ผนังช่องลม
            บริเวณตอนกลางของวัดพระแก้ว นอกจากมีวิหารประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นศิลปะอู่ทองแล้ว ยังมีฐานวิหารที่สร้างเบียดชิดกันอีกสามหลัง และโดยรอบยังมีเจดีย์รายทั้งขนาดเล็กและขนาดใหญ่อีกหลายองค์
                - เจดีย์ทรงกลมหรือทรงระฆัง  ตั้งอยู่ด้านหน้าหรือด้านยตะวันออกของวิหาร ก่อด้วยศิลาแลง องค์เจดีย์ตั้งอยู่บนฐานไพที ที่มีวิหารอีกหลังหนึ่งอยู่บนฐานเดียววกัน ฐานสี่เหลี่ยมล่างทำเป็นซุ้มคูหา มีสิงห์ปูนปั้นอยู่ในซุ้มคูหาโดยรอบรวม ๓๒ ตัว แต่ชำรุดหมดแล้ว ถัดขึ้นไปเป็นฐานแปดเหลี่ยม ทำซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นจำนวน ๑๖ ซุ้ม ส่วนใหญ่ชำรุด ถัดจากนั้นเป็นชั้นมาลัยเถา ที่ทำเป็นชุดบัวถลา ที่ทำเป็นแถวกลีบบัวหงายและบัวคว่ำหรือที่เรียกว่า บัวปากระฆัง เหนือองค์ระฆังเป็นบังลังก์ มีรูปแบบเป็นฐานบัว แต่ตัวบังลังก์แปลกกว่าเจดีย์แห่งอื่นคือทำเป็นซุ้มออกมาทั้งสี่ทิศ ถัดขึ้นไปเป็นแถบปล้องไฉน ที่มีลักษณะกลม และประดับลูกแก้วอกไก่สองแถบ จากนั้นเป็นปล้องไฉนและปลียอด
            ด้านหน้าองค์เจดีย์เป็นวิหาร ตั้งอยู่บนฐานไพทีเดียวกับฐานวิหารยกพื้นจากฐานไพทีเล็กน้อย เสารองรับเครื่องบนมีทั้งเสาเหลี่ยมและเสากลม วิหารหลังนี้เดิมก่อผนังสูงและเจาะช่องลูกกรงที่เรียกว่าผนังช่องลม
            ตอนหน้าสุดของวัดเป็นฐานไพทีขนาดใหญ่ ยกพื้นสูง ก่อด้วยศิลาแลง กว้าง ๓๒ เมตร ยาว ๘๖ เมตร เป็นแบบฐานบัวลูกแก้วอกไก่ย่อมุม เฉพาะด้านหน้าและมีบันไดขนาบสองข้างมุขเด็จ พบใบเสมาหินชนวนล้อมรอบอุโบสถแห่งนี้ ภายในอุโบสถมีฐานชุกชีประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นขนาดใหญ่ ปัจจุบันเหลือเฉพาะโกลนศิลาแลง เสาอาคารเป็นแบบสี่เหลี่ยม แต่ละช่วงเสาก่อผนังสูงเพียงเล็กน้อย พบกระเบื้องมุงหลังคาทั้งแบบตะขอ และแบบกาบกล้วยที่เรียกว่า กาบู แบบศิลปะอยุธยา ติดกับฐานด้านหลังอุโบสถ ก่อเป็นฐานหน้ากระดานสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ซ้อนสามชั้น ถัดไปทางตอนหลังเป็นฐานบัวย่อมุมงดงามมาก หน้ากระดานท้องไม้ประดับแถบลูกฟัก ส่วนยอดหักพังหมดแล้ว
            จากรูปแบบทางสถาปัตยกรรม อาจกล่าวได้ว่า กลุ่มโบราณสถานที่เก่าที่สุดของวัดพระแก้วน่าจะสร้างสมัยสุโขทัย คือ กลุ่มโบราณสถานที่อยู่ตอนหลัง และวิหารที่อยู่ด้านหน้า รวมทั้งกำแพงวัดที่อยู่ในบริเวณนั้น ซึ่งใช้เสาศิลาแลงขนาดใหญ่ ปักเรียงติดต่อกันไปและมีทับหลังศิลาแลงวางพาดด้านบน ส่วนโบราณสถานอื่น ๆ คงสร้างสมัยอยุธยา โดยเฉพาะฐานไพทีที่อยู่ตอนหน้าสุด เนื่องจากในสมัยอยุธยานิยมสร้างอุโบสถให้มีขนาดใหญ่ และเป็นแกนหลักของวัด
            จากตำนานพระพุทธสิหิงค์ และในคัมภีร์ชินกาลบาลีปกรณ์ ได้กล่าวถึงการอัญเชิญพระพุทธสิหิงค์ มาประดิษฐานที่เมืองกำแพงเพชร น่าจะประดิษฐานที่วัดพระแก้วแห่งนี้

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |