เมืองไตรตรึงษ์  ตั้งอยู่ที่บ้านวังพระธาตุ ตำบลไตรตรึงษ์ อำเภอเมือง ฯ  เป็นเมืองโบราณที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบสามชั้น
ผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้ามุมมน กว้างประมาณ ๘๐๐ เมตร ยาวประมาณ ๘๔๐ เมตร ตั้งอยู่บนฝั่งแม่น้ำปิงด้านตะวันตก แต่ไม่ได้ใช้ลำน้ำเป็นคูเมือง เพราะพบร่องรอยคูเมืองเดิมขนานกับแนวแม่น้ำ  แนวกำแพงเมืองด้านเหนือที่อยู่ติดกับแม่น้ำ บางส่วนได้ถูกกระแสน้ำเซาะพังทลาย
             บริเวณกลางเมืองมีโบราณสถานขนาดใหญ่สองแห่ง แห่งแรกเรียกว่า เจดีย์เจ็ดยอด เป็นกลุ่มเจดีย์ก่อด้วยอิฐ  เจดีย์ประธานมีเป็นทรงดอกบัวหรือทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ ฐานล่างเป็นแบบฐานหน้ากระดานสี่เหลี่ยมซ้อนกันสี่ชั้น ถัดขึ้นไปเป็นฐานบัวคว่ำและบัวหงาย แล้วเป็นส่วนเรือนธาตุย่อไม้ยี่สิบ ส่วนยอดหักพังลงมาหมด ฐานด้านหน้าหรือด้านตะวันออกทำเป็นซุ้มพระยื่นออกมา เป็นแบบเจดีย์ที่นิยมสร้างในสมัยสุโขทัย รอบเจดีย์ประธานมีฐานเจดีย์ราย เล็ก ๆ ก่อด้วยอิฐอยู่หลายองค์
             โบราณสถานอีกแห่งหนึ่งตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันตกของเจดีย์เจ็ดยอด ห่างออกไปประมาณ ๒๐๐ เมตร  เป็นเจดีย์ทรงกลมหรือทรงระฆังขนาดใหญ่ ก่อด้วยอิฐ มีฐานวิหารและฐานเจดีย์ราย เล็ก ๆ ก่อด้วยอิฐเช่นกัน
             ตามผิวดินในเมือง พบเศษภาชนะดินเผาทั้งประเภทเครื่องเคลือบแบบสุโขทัยที่เรียกว่า เครื่องถ้วยสังคโลก เศษภาชนะดินเผาเนื้อเครื่องดิน และชนิดเผาแกร่งไม่เคลือบ จากการขุดค้นพบว่า ถัดจากชั้นดินที่พบเศษภาชนะดินเผาแบบสุโขทัย พบโบราณวัตถุสมัยทวารวดี เช่น เศษภาชนะดินเผา ลูกปัดแก้ว และชิ้นส่วนตะเกียงดินเผา  สำหรับชิ้นส่วนตะเกียงดินเผานั้น เป็นแบบที่พบทั่วไปตามแหล่งทวารวดี ในเขตภาคกลางแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ทำให้สันนิษฐานได้ว่า บริเวณเมืองไตรตรึงษ์ ก่อนจะเป็นบ้านเมืองในสมัยสุโขทัย ได้มีผู้คนเข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่แล้วในสมัยทวารวดี แต่อาจจะไม่เป็นเมืองหรือชุมชนใหญ่ เป็นเพียงชุมชนที่อยู่บนเส้นทางคมนาคมริมฝั่งแม่น้ำปิง ที่สามารถเชื่อมต่อระหว่างภาคเหนือกับที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา
             นอกเมืองไตรตรึงษ์ทางทิศตะวันออกตามลำน้ำปิง มีโบราณสถานขนาดใหญ่แห่งหนึ่งเรียกว่า วัดวังพระธาตุ เจดีย์ประธานของวัดเป็นเจดีย์ทรงดอกบัว หรือทรงพุ่มข้าวบิณฑ์แบบศิลปะสุโขทัย สภาพค่อนข้างสมบูรณ์ ยังเห็นรูปทรงทางสถาปัตยกรรมขององค์เจดีย์ได้ครบถ้วน เป็นเจดีย์ทรงดอกบัวที่นับว่าใหญ่ที่สุดในบรรดาเจดีย์แบบเดียวกันทั้งในเขตเมืองกำแพงเพชรและเมืองสุโขทัย
             บริเวณที่ตั้งเมืองไตรตรึงษ์เดิมเป็นป่าทึบไม่มีผู้คนมาตั้งถิ่นฐาน มีเฉพาะบริเวณริมน้ำใกล้กับวัดพระธาตุเท่านั้น ชาวบ้านทั่วไปเรียกว่า ดงแสนปม
             บริเวณที่มีคูน้ำและคันดินรูปสี่เหลี่ยม  อยู่ที่บ้านปากอ่าง ตำบลไตรตรึงษ์ อำเภอเมือง ฯ  อยู่ทางด้านทิศใต้ของเมือง
ไตรตรึงษ์ มีแนวคันดินตัดออกจากแนวกำแพงเมืองไตรตรึงษ์ออกไปประมาณ ๑ กิโลเมตร ไปถึงบริเวณที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้างประมาณ ๒๐๐ เมตร ยาวประมาณ ๓๐๐ เมตร เนินดินขนาดเล็กที่ปรากฏ น่าจะเป็นป้อมมากกว่าที่อยู่อาศัยอาจจะเป็นป้อมหน้าด่านของเมืองไตรตรึงษ์ ไม่ปรากฏซากศาสนสถาน บนผิวดินพบเศษภาชนะดินเผาเคลือบแบบสุโขทัยและชนิดเผาแกร่ง ไม่มีเคลือบ เช่นเดียวกับที่พบบริเวณเมืองไตรตรึงษ์
             เมืองเทพนคร  อยู่ที่บ้านเทพนคร ตำบลเทพนคร อำเภอเมือง ฯ  อยู่บนฝั่งซ้ายของแม่น้ำปิง ตรงข้ามกับบริเวณเมืองไตรตรึงษ์ เป็นชุมชนโบราณที่มีคูน้ำ และคันดินล้อมรอบชั้นเดียว เป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้ากว้างประมาณ ๘๐๐ เมตร ยาวประมาณ ๙๐๐ เมตร แนวคันดินและคูน้ำถูกทำลายไปมาก ที่เหลือพอให้เห็นอยู่บ้างเฉพาะด้านทิศตะวันออกเท่านั้น  พบร่องรอยศาสนสถานสองแห่งลักษณะอิฐมีขนาดใหญ่เช่นเดียวกับที่พบทางฝั่งเมืองไตรตรึงษ์  ส่วนโบราณสถานอีกแห่งหนึ่งพังลงแม่น้ำไปแล้ว
             เมืองไตรตรึงษ์ ซึ่งตั้งอยู่ทางฝั่งขวาของแม่น้ำปิง กับเมืองเทพนครที่ตั้งอยู่ทางฝั่งซ้ายของแม่น้ำปิง มีลักษณะคล้ายกับเมืองนครชุม และเมืองกำแพงเพชร  เมืองไตรตรึงษ์มีลักษณะเป็นเมืองเก่า มีกำแพงคันดินล้อมรอบสามชั้นแบบเดียวกับเมืองสุโขทัย เมืองนครชุมและเมืองบางพาน  อาจเป็นไปได้ว่า เมื่อเมืองไตรตรึงษ์หมดความสำคัญแล้ว ได้มีการย้ายชุมชนไปอยู่ อีกฝั่งหนึ่งของแม่น้ำปิงคือ เมืองเทพนคร ซึ่งมีคูน้ำคันดินเพียงชั้นเดียว จนเป็นแบบแผนของเมืองที่เกิดขึ้นในระยะหลัง
             ชุมชนโบราณบ้านโคน อยู่ในเขตตำบลคณฑี อำเภอเมือง ฯ  ตั้งอยู่บนฝั่งซ้ายของแม่น้ำปิง ไม่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ วัดเก่าที่อยู่บริเวณนี้คือวัดกาทิ้ง มีสิ่งก่อสร้างสำคัญคืออุโบสถก่อด้วยอิฐแผ่นใหญ่ ถัดจากอุโบสถไปทางทิศตะวันออกมีวิหารขนาดใหญ่กว่า โบสถ์ ก่อด้วยอิฐแผ่นใหญ่เช่นกัน พระประธานในวิหารมีพระพักตร์ยาวเจ็ดนิ้ว เป็นพระพุทธรูปหมวดกำแพงเพชร ตามโคกเนินพบเศษภาชนะดินเผาแบบธรรมดา และแบบเผาแกร่งไม่เคลือบ และเครื่องเคลือบแบบสุโขทัย
             ชุมชนโบราณแห่งนี้เชื่อกันว่าน่าจะเป็นเมืองคณฑี ตามที่กล่าวไว้ในจารึกหลักที่ ๑ นอกจากนี้ที่บ้านโคนยังมีตำนาน
กล่าวถึงเรื่องเกี่ยวกับบรรพบุรุษของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ด้วย
             ชุมชนโบราณบ้านหัวถนน  อยู่ในเขตตำบลหัวถนน อำเภอคลองขลุง ทางฝั่งขวาของแม่น้ำปิง บนเนินดินที่มีแนวดินรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดเล็ก พบซากสถูปเจดีย์ขนาดเล็ก เศษภาชนะดินเผาแบบธรรมดาและแบบเผาแกร่งไม่เคลือบ เศษภาชนะดินเผาแบบเคลือบทั้งที่เป็นของสุโขทัยและของจีน
             ชุมชนโบราณบ้านทุ่งทราย  อยู่ในเขตอำเภอคลองขลุง บนฝั่งซ้ายของแม่น้ำปิง พบเนินดินขนาดเล็ก มีคูน้ำและคันดินล้อมรอบ พบเศษภาชนะดินเผาแบบธรรมดา และแบบเคลือบของสุโขทัย พบเครื่องถ้วยจีนบ้างเล็กน้อย
             ชุมชนโบราณบ้านสระตาพรหม  อยู่ในเขตตำบลดอนแตง อำเภอชาณุวรลักษบุรี มีแนวคันดินล้อมรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่และเล็กสลับกันรวมห้าแห่ง พื้นที่สองในสามของแหล่งโบราณคดีคือ สระน้ำ บนเนินดินที่ชาวบ้านเรียกว่า เนินศาลา พบเศษอิฐ แสดงให้เห็นว่ามีซากโบราณสถานหรือซากสิ่งก่อสร้าง บริเวณโดยรอบซากสิ่งก่อสร้างพบเศษภาชนะดินเผาแบบธรรมดา หรือแบบเนื้อดิน และแบบเผาแกร่ง ซึ่งเป็นลักษณะพิเศษของภาชนะดินเผาสมัยลพบุรี เคยมีผู้ขุดพบพระพุทธรูปทรงเครื่องศิลปะลพบุรีด้วย จึงอาจกล่าวได้ว่าชุมชนโบราณ ฯ แห่งนี้อยู่ในช่วงสมัยลพบุรี
             ชุมชนโบราณบ้านโคกเลาะ  อยู่ในเขตอำเภอชาณุวรลักษบุรี มีแนวคูน้ำคันดินล้อมรอบขนาดเล็กชาวบ้านเรียกว่าเนินโคกวัด พบเศษอิฐในบริเวณที่คาดว่าเคยเป็นศาสนสถานมาก่อน เป็นอิฐขนาดใหญ่แบบที่พบตามโบราณสถานในสมัยสุโขทัยและสมัยอยุธยาตอนต้น
             แหล่งโบราณคดีเขากะล่อน  อยู่ที่บ้านหาดชะอบ ตำบลป่าพุทรา อำเภอชาณุวรลักษบุรี เขากะล่อนเป็นเขาดินและหินลูกรังที่ทอดยาวติดต่อกันสามลูก อยู่ทางฝั่งซ้ายของแม่น้ำปิง ห่างจากลำน้ำประมาณ ๒ กิโลเมตร จากการขุดพื้นที่เชิงเขา พบโบราณวัตถุเป็นจำนวนมากเช่น ขวานหินชัด หัวธนู กำไลหิน  ลูกปัดหิน ภาชนะดินเผารูปทรงต่าง ๆ ทั้งที่มีลวดลาย ลายเขียนสี และที่ไม่ได้ตกแต่งลวดลาย หลักฐานเหล่านี้คล้ายคลึงกับที่พบบริเวณดงแม่นางเมือง อำเภอบรรพตพิสัย จังหวัดนครสวรรค์ สันนิษฐานว่า บริเวณเทือกเขากะล่อน เป็นชุมชนโบราณที่มีการพัฒนามาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ จนเข้าสู่สมัยประวัติศาสตร์ยุคเริ่มแรกของบริเวณลุ่มแม่น้ำปิง
เมืองประวัติศาสตร์
    เมืองนครชุม