วนอุทยานถ้ำลอด  ตั้งอยู่ที่บ้านถ้ำ ตำบลถ้ำลอด อำเภอปางมะผ้า อยู่ห่างจากตัวอำเภอประมาณ ๙ กิโลเมตร การคมนาคมสะดวก เป็นแหล่งท่องเที่ยวทางธรรมชาติ และทางโบราณคดี
                ถ้ำลอด  เป็นถ้ำขนาดใหญ่ที่มีทางน้ำลอดผ่านภูเขา คือ ลำน้ำลาง ไหลลอดผ่านถ้ำตลอดความยาวของถ้ำประมาณ ๕๐๐ เมตร ผ่านทะลุตัวถ้ำออกไปยังอีกด้านหนึ่ง ปากถ้ำมีขนาดกว้างใหญ่เป็นรูปตัวยู ภายในถ้ำมีถ้ำเล็กถ้ำน้อยแยกออกไปอีกมากมาย เต็มไปด้วยหินงอกหินย้อย และโถงถ้ำขนาดต่าง ๆ ที่สำคัญมีอยู่สามถ้ำคือ
                    ถ้ำเสาหิน  เกิดจากการก่อตัว และจับตัวของหินปูนนานหลายพันปี จนมีรูปร่างคล้ายเสาหินขนาดยักษ์สูงประมาณ ๒๐ เมตร
                    ถ้ำตุ๊กตา  มีหินงอกรูปร่างคล้ายตุ๊กตาอยู่เป็นจำนวนมาก
                    ถ้ำผีแมน  ภายในถ้ำมีโลงศพโบราณที่ทำจากไม้สัก มีอายุมากกว่าพันปี และพบเครื่องมือ เครื่องใช้ในยุคหินเช่น ขวานหิน และเครื่องประดับต่าง ๆ และภาพวาดลายเส้นรูปสัตว์ บนผนังถ้ำ
                จุดที่น่าสนใจของถ้ำลอดอีกประการหนึ่งคือ  การดูนก และการดูค้างคาว ทางปากทางออกของถ้ำในตอนเย็นประมาณหกโมงเย็นถึงหนึ่งทุ่ม จะมีฝูงนกนางแอ่นที่บินออกไปหากินในตอนเช้าบินกลับเข้าถ้ำ เป็นจำนวนนับล้านตัว ในขณะที่ฝูงค้างคาวก็กำลังบินออกจากถ้ำไปหากิน ฝูงนกนางนวล และฝูงค้างคาว จะบินสวนทางกันโดยไม่ชนกัน เนื่องจากฝูงนกนางแอ่นจะบินวนอยู่ในระดับสูงมาก และเมื่อพร้อมกันแล้วก็จะพากันบินลงมา มองดูดำมืดไปหมดและบินด้วยความเร็วสูง ส่วนในตอนเช้าก็จะกลับทางกันคือ นกนางแอ่นจะบินออกไปหากิน ส่วนค้างคาวบินกลับเข้าถ้ำ
            การเข้าเที่ยวชมถ้ำ จะมีชาวบ้านจากบ้านถ้ำมานำชมโดยมีตะเกียงเจ้าพายุ มาให้แสงสว่าง และในถ้ำก่อนจะออกปากถ้ำจะมีแพไว้คอยบริการนักท่องเที่ยว
            ถ้ำแม่ละนา  อยู่ห่างจากบ้านแม่ละนาประมาณ ๒ กิโลเมตร ตั้งอยู่ริมฝั่งน้ำแม่ละนา ไปทะลุทางแยกถนนสาย ๑๐๙๕ ของบ้านลุกข้าวหลาม และไหลผ่านเทือกเขาหินปูนที่อยู่ใจกลางอำเภอปางมะผ้า
            ระบบอุทกวิทยาที่ทำให้เกิดถ้ำแม่ละนา เริ่มต้นที่ต้นน้ำใกล้ชายแดนไทย - พม่า ไหลมารวมกันมีชื่อว่า น้ำแม่ละนา ไหลมาทางทิศใต้ที่ทุ่งนา แล้วมุดหายไปตามซอกหลืบซอกหิน โผล่ออกมาเป็นลำธารระยะหนึ่ง แล้วมุดเข้าไปในเขาอีกจนมาถึงบริเวณใกล้ ๆ หน้าถ้ำ น้ำจะไหลบนผิวดินอีกครั้ง ก่อนที่จะไหลเข้าถ้ำแม่ละนา และไหลออกจากถ้ำทางด้านทิศตะวันออกของถนนสาย ๑๐๙๕ แล้วไหลไปทางเหนือบรรจบกับลำห้วยโป่งแสนปิก และไหลไบรรจบแม่น้ำของในที่สุด
            ถ้ำแม่ละนา ยาวประมาณ ๑๔ กิโลเมตร ส่วนกว้างที่สุดประมาณ ๑๐๐ เมตร แคบสุดประมาณ ๕ เมตร บริเวณกลางถ้ำสูงประมาณ ๕๐ เมตร ลักษณะเด่นได้แก่ หินปูนฉาบ ไข่มุกถ้ำ ม่านเบคอน หินย้อยลักษณะลูกตุ้ม และม่านหินย้อย เสาหินในถ้ำแม่ละนาสูงกว่าเสาหินของประเทศจีน ที่ถูกบันทึกลงในหนังสือกินเนสบุคถึงสามเท่า
            ในถ้ำพบปลาที่มีลักษณะพิเศษคือ ปลาถ้ำที่อาศัยอยู่ภายในถ้ำลึกเข้าไปประมาณ ๓ กิโลเมตร จุดนี้ไม่มีแสงสว่างปลาพันธุ์ใหม่ที่เกิดขึ้นจึงต้องปรับปตัวเข้ากับระบบนิเวศอันจำกัดภายในถ้ำ เนื่องจากอยู่ในที่มืด ส่วนที่เป็นตาก็จะค่อย ๆ เล็กลงจนหายไปเพราะไม่ได้ใช้งาน แต่ได้พัฒนาประสาทการรับกลิ่นแทน และได้พัฒนาอวัยวะในการปีนน้ำตก ที่มีกระแสน้ำไหลแรงโดยมีครีบขนาดใหญ่ และมีที่ยึดเกาะกับหินบริเวณส่วนหัว ส่วนหัวจะเรียวสามารถลดแรงต้านกระแสน้ำได้ดี