จังหวัดสระแก้ว ได้รับการยกฐานะเป็นระดับจังหวัดเมื่อไม่นานมานี้เองคือ ได้ประกาศลงในราชกิจจานุเบกษา ฉบับพิเศษ เมื่อ ๒ กันยายน ๒๕๓๖ ให้แยกอำเภอสระแก้ว อำเภอคลองหาด อำเภอตาพระยา อำเภอวังน้ำเย็น อำเภอวัฒนานคร และอำเภออรัญประเทศ ออกจากการปกครองของจังหวัดปราจีนบุรี รวมตั้งขึ้นเป็นจังหวัดสระแก้ว ให้เปลี่ยนชื่ออำเภอสระแก้ว เป็นอำเภอเมืองสระแก้ว จังหวัดนี้แม้จะพึ่งเกิดเมื่อสิบกว่าปีมานี้ แต่มีพื้นฐานความเจริญมานานนับพันปีแล้ว เดี๋ยวผมจะเอามาเล่าให้ฟัง เป็นจังหวัดควรให้ความสนใจเป็นอย่างยิ่ง เพราะเป็นจังหวัดที่มีลักษณะพิเศษ กล่าวคือ
            สระแก้ว เป็นเมืองเกษตรกรรม มีผลิตผลทางการเกษตร มีแคนตาลูปที่ดีที่สุดในประเทศไทย
            สระแก้วเป็นประตูการค้าสู่อินโดจีน เป็นเส้นทางการค้าคือ อรัญประเทศ - จังหวัดบันเตีย - เมียนเจย พนมเปญในกัมพูชา ไปจนถึงโฮจิมินต์ซิตี้ของเวียดนาม
            สระแก้ว เป็นเมืองท่องเที่ยว มีแหล่งโบราณสถาน แหล่งท่องเที่ยวตามธรรมชาติ
            สระแก้วเมืองแห่งวัฒนธรรม ประชาชนสัญชาติไทยแต่หลายเชื้อชาติ หลายศาสนา แต่อยู่ร่วมกันอย่างสันติสุข ภายใต้ร่มพระบารมีเช่นคนไทย คนไทยอีสาน คนไทยย้อ คนไทยเชื้อสายเขมร คนไทยเชื้อสายเวียดนาม คนไทยเชื้อสายจีน คนไทยเชื้อสายกุลา หรือเงี้ยว แต่อยู่ร่วมกันได้ และมีคุณภาพชีวิตที่ดี
            สระแก้วเมืองชายแดน แนวชายแดนติดต่อกับกัมพูชา มีถนนเลียบชายแดน ถูกต้องตามหลักการยุทธศาสตร์การต่อสู้เบ็ดเสร็จ (ผมบรรยายวิชานี้ ในโรงเรียนเสนาธิการทหารบก นานกว่า ๑๕ ปี และสถาบันการศึกษาอื่น ๆ อีก) ขอเพิ่มเติมไว้สักเล็กน้อย แม้ว่าผมจะเกษียณอายุราชการมานานแล้ว แต่ก็ยังได้รับเชิญไปบรรยายเรื่อง ระบบการต่อสู้เบ็ดเสร็จ ซึ่งสระแก้วมีพื้นที่ชายแดนตรงตามระบบของการต่อสู้เบ็ดเสร็จ ซึ่งจะต้องมีแนวเขตต่าง ๆ รวม ๗ แนวคือ แนวป่าหมายแนวชายแดน (หลักเขตชายแดน พรรคพวกยกหลักหนีได้ จะได้ขโมยตัดไม้ล้ำแดนสะดวก) แนวฉากขัดขวาง (อาจจะขุดคูดักการเคลื่อนที่ของรถถังเอาไว้) มีแนวถนนเลียบชายแดน แนวป่าชุมชน (อาจจะเป็นป่าที่ปลูกขึ้น) แนวพื้นที่ทำกิน (เพื่อการเกษตรครอบครัวละประมาณ ๑๔ ไร่ ) แนวหมู่บ้านชายแดน (รวมพื้นที่อยู่อาศัยด้วย ประมาณครอบครัวละ ๑ ไร่) และแนวพื้นที่ส่วนหลัง (เพื่อการประสาน เช่นจะอพยพไปอยู่ที่ไหน เมื่อถูกโจมตี ใครจะให้ที่พัก ให้อาหาร ฯ) สระแก้วจึงเป็นจังหวัดที่สมบูรณ์ ถูกต้องตามหลักของระบบการต่อสู้เบ็ดเสร็จ (ยุทธศาสตร์พัฒนา+ยุทธศาสตร์ต่อสู้เบ็ดเสร็จ) ผมปฎิบัติหน้าที่แม่ทัพภาคที่ ๔ ส่วนหน้า ทำงานสำเร็จ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๐ เป็นผลให้โจรจีนคอมมิวนิสต์มาลายา ออกมามอบตัวพร้อมกัน ๒ ครั้ง จำนวนมากถึง ๖๔๔ คน และบัดนี้พวกเขาเป็นคนไทยไปหมดแล้ว ตั้งแต่เดือนมกราคม ๒๕๔๙ และเป็นผลให้ขบวนการโจรก่อการร้ายแบ่งแยกดินแดนสงบ จนเหลือแต่คำว่าโจรก่อการร้าย สับหางคำว่า แบ่งแยกดินแดนออกไปได้ ทำให้ถนนสายหน้าค่ายทหาร ฯ จาก อ.หนองจิก - อ.เมืองปัตตานี สร้างสำเร็จหลังจากค้างการก่อสร้างมานานกว่า ๖ เดือน ทำสำเร็จเพราะระบบการต่อสู้เบ็ดเสร็จ ซึ่งเกิดขึ้นจากยุทธศาสตร์พระราชทาน (ยุทธศาสตร์พัฒนา) ๑๗ ปี ผ่านไป ๓ จังหวัดภาคใต้ไม่สันติสุข (สมัยผมทำหน้าที่ ๕ จังหวัดชายแดนใต้)
            ก่อนไปเที่ยวละลุ ขอลำดับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์อีกสักเล็กน้อย
                สมัยก่อนประวัติศาสตร์  (๓,๐๐๐ ปี ก่อนคริสกาล -  ค.ศ.๑๐๐) ค้นพบโบราณวัตถุที่ อ.เขาฉกรรจ์ ที่ อ.เมืองสระแก้ว ที่ยืนยันว่า ภาชนะที่ขุดได้อายุกว่า ๕,๐๐๐ ปี ยืนยันการตั้งชุมชน
                สมัยเจนละ - ทวารวดี   (พุทธศตวรรษที่ ๑๑ - ๑๔) พบจารึกกษัตริย์องค์สำคัญในสมัยเจนละคือ พระจิตรเสน หรือมเหนทรวรมัน และพระเจ้าอีสานวรมัน (โอรสของพระเจ้าจิตรเสน) จารึกสำคัญ เช่น จารึกช่องสระแจง เขาน้อย บ้านกุดแต้ และจารึกเขาวัง ที่อรัญประเทศ
                สมัยเมืองพระนคร (พ.ศ.๑๓๔๕ - ๑๗๖๓) เริ่มตั้งแต่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ เสด็จกลับจากชวา  และสถาปนากัมพุชเทศะ ด้วยการรวมเจนละบก และเจนละน้ำ เข้าด้วยกันเอาลัทธิเทวราชมาใช้
                สมัยสุโขทัย (พ.ศ.๑๗๗๘ - ๑๘๙๓)  หลังสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ไพร่พล และเศรษฐกิจของกัมพูชาตกต่ำ จนไม่สามารถแก้ไขได้ ทำให้คนในปกครองของขอม แยกตัวออกเป็นอิสระ เช่น ในดินแดนไทย ได้แก่ สุโขทัย ละโว้ เมื่อศูนย์กลางการปกครองที่ เมืองพระนคร ล่มสลาย เมืองต่าง ๆ ในเขตอาณาจักรก็ล่มสลายตามไปด้วย ทุกวันนี้ไม่มีขอม มีแต่เขมร หรือกัมพูชา
                สมัยอยุธยา  (พ.ศ.๑๘๙๓ - ๒๓๑๐)  อยุธยาเป็นรัฐที่สืบต่อมาจากละโว้ ที่มีความสัมพันธ์กับขอมมาก่อน อยุธยาเข้มแข็งจึงรวมเอาละโว้ สุโขทัย สุพรรณภูมิ และดินแดนที่เคยอยู่ในอำนาจของขอมเอามาไว้ในอำนาจ ซึ่งรวมถึงพื้นที่ของสระแก้ว มาอยู่ใต้การปกครองของอยุธยาด้วย
                สมัยธนบุรี  (พ.ศ.๒๓๑๐ - ๒๓๒๕)  เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๔ สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี โปรด ฯ ให้เจ้าพระยาจักรี หรือสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก ยกทัพไปปราบการจลาจลในเขมร มีเส้นทางเดินทัพผ่านกรุงเก่า นครนายก เมืองปราจีน เมืองใหม่ ด่านหนุมาน ช่องตะโก ด่านพระปรง ด่านพระจาฤก จึงเป็นเหตุผลที่เชื่อได้ว่า ต้องมาผ่าน อ.เมืองสระแก้ว และพักทัพที่สระแก้ว - สระขวัญ
                สมัยรัตนโกสินทร์  (พ.ศ.๒๓๒๕ - ๒๓๕๒)  ได้พัฒนาเมืองสระแก้วในแผ่นดิน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ๓ ประการ เลื่อนเจ้าพระยายมราช (แบน) เป็นเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ และส่งไปสำเร็จราชการเขมรส่วนใน ขึ้นตรงต่อกรงุเทพ ฯ คือ เมืองเสียมราฐ เมืองพระตะบอง ตั้งนักองเอง เป็นสมเด็จพระนารายณ์รามาธิบดี  ไปครองกัมพูชา (ยกเว้นเสียมราฐ พระตะบอง) เป็นประเทศราชของไทย ประการที่ ๓ สนับสนุนให้องเชียงสือ ไปปกครองเมืองญวน ที่ไซง่อน และได้มีการพัฒนามาอีกหลายรัชกาล แต่สระแก้วก็ยังเป็นของไทย ไม่เสียให้แก่ฝรั่งเศส
            เส้นทาง  ไปจังหวัดสระแก้ว หากไปตามเส้นทางเดิมคือ ผ่านหินกอง ปราจีนบุรี กบินทร์บุรี สระแก้ว หากเส้นทางที่ใกล้กว่าคือ เลียบริมคลองรังสิต มาผ่านนครนายก ฯ ไปปราจีนบุรี สระแก้ว เส้นทางใหม่ตัดตรงแต่ไม่ใกล้กว่าการไปตามเส้นเลียบริมคลองคือไปตามถนนสาย ๓๐๔ ผ่านฉะเชิงเทรา ผ่านศาลสมเด็จพระปิ่นเกล้า แล้วเลี้ยวขวาไปบรรจบกับถนนสายสระแก้ว - จันทบุรี เส้นนี้จะไปบรรจบกับสาย ๓๓ เมื่อเลยจากตัวเมืองสระแก้วไปแล้ว ๑๖ กม. บรรจบแล้วก็เลี้ยวขวาไปยังวัฒนานคร อรัญประเทศ ได้เลย
            แต่หากมาถึงสระแก้วแล้ว แต่ตั้งใจไปนอนพักค้างคืนที่อรัญประเทศ โดยแวะเที่ยวใน อ.เมืองสระแก้ว เสียก่อน แล้วไปเที่ยวน้ำตกปางสีดา ไปอ่างเก็บน้ำท่ากระบาก ไปสถานีเพราะเลี้ยงพันธุ์สัตว์ป่าช่องกล่ำบน ก็เลี้ยวซ้ายเข้าซอยเทศบาล ๑๙ ผ่าน สภ.อ.เมืองสระแก้ว ผ่านสถานีรถไฟไปบรรจบกับถนนสาย ๓๔๖๒ ไปอีก ๒๗ กม. เลี้ยวซ้ายไปอุทยานปางสีดา หากไม่เลี้ยวตรงไปก็จะเป็นถนน ๓๔๘๕ ไปอ่างเก็บน้ำ ไปพบกับแยกแซร์ออ ที่แยกนี้หากเลี้ยวขวาจะไปวัฒนานคร ตรงไปตามถนนสาย ๓๑๙๘ จนบรรจบกับถนน ๓๔๘ ก็เลี้ยวขวาไปอีก ๙ กม. จะถึงตัวอำเภออรัญประเทศ ก่อนเข้าตัวอำเภอจะผ่านค่าย ตชด.ค่ายเจ้าพระยาราชสุภาวดี
            จากตัวเมืองสระแก้ว หากไม่ไปน้ำตกปางสีดาในฤดูฝน ไม่ไปชมผีเสื้อในฤดูแล้ง (ไม่รู้จะไปทำไม ถ้าไม่ไปแห่งนี้) จะตรงมายังอรัญประเทศเลย ออกจากตัวเมืองสระแก้ว ก็ไปผ่านวัฒนานคร (มีวัดนครธม และราชานุสาวรีย์สมเด็จพระนเรศวรมหาราช) ตรงไปอรัญประเทศได้เลย
            ผมพามาตั้งหลักที่อรัญประเทศเสียก่อน ก่อนที่จะพาไปยังปราสาทที่เขียนกันหลายชื่อคือ ปราสาทสต๊กก็อกธม
            ไปละลุ  ผมไปถึงอรัญประเทศเย็นแล้ว เข้าห้องพัก อาบน้ำไปทานข้าวเย็นกิน
                การเดินทางไปยังละลุ  เส้นทางที่เขียนบอกไว้ตามหนังสือท่องเที่ยวนั้นออกจะวกวน ผมอ่านแล้วไม่ค่อยจะเข้าใจ รู้จักชื่อเสียงของละลุมานานหลายปีแล้วอยากไป แต่ไม่ได้ไปสักที เพราะรู้สึกว่าไปยาก แต่ไปเข้าจริง ๆ แล้วน่าไปมาก ไม่ลำบากเลย ขับรถสบาย ๆ จากอรัญประเทศชั่วโมงเศษ ๆ ก็ถึงแล้ว
                ไปตามถนนสาย ๓๔๘ หรือธนะวิถี (ถนนสายนี้จะไปยังบุรีรัมย์ ผ่านปราสาทเขาพนมรุ้ง) วิ่งไปสัก ๑๐ กม. มีปั๊ม ปตท. ทางซ้ายเติมน้ำมันเสีย ปั๊มจะไม่มีอีก
                จากอรัญ ฯ พอมาถึง กม.๒๐ ถนน ๓๔๘ ทางขวาคืออำเภอโคกสูง
                ถนนสาย ๓๔๘ กม.๓๕.๑๐๐ จะพบป้ายชี้ไปละลุ
                ถนนสาย ๓๔๘ กม.๓๕.๔๐๐ เลี้ยวซ้ายเข้าถนนสาย ๓๔๘๖ ป้ายชี้บอกว่าไปบุรีรัมย์ ตรงนี้เรียกว่า สามแยกกุดเตย
                ถนนสาย ๓๔๘๖ จากแยกบ้านกุดเตย ไปอีก ๘ กม. ถึงสี่แยกโคคลาน (เลี้ยวซ้ายไปวัฒนานคร เลี้ยวขวาไป อ.ตาพระยา)
                จากสี่แยกโคคลาน ไปอีก ๒๐๐ เมตร มีทางแยกซ้ายไปหนองผักแว่น ป้ายบอกว่าไปวัดซับม่วง และป้ายบอกไปละลุ ๒๑ กม. ให้เลี้ยวซ้ายไปบ้านหนองผักแว่น ถนนลาดยางไม่ดีนัก หลุมบ่อแยะ ขับอย่าให้เร็วนักไม่มีอันตรายอะไร ทีนี้จะพบป้ายบอกระยะทางไปละลุเป็นระยะ ๆ ประมาณ กม.๑๒ จะผ่านศาลเจ้าพ่อพรานบุญ (มีพวงมาลัยมาก) ผ่านหมู่บ้านที่มีโรงเรียนเป็นหมู่บ้านใหญ่  ถึงบ้านหนองผักแว่น ทางขวาของถนนมีหลัก กม.๑๘ ให้เลี้ยวซ้ายตรงกลัก กม.๑๘ ผ่านสถานีอนามัยหนองผักแว่น ประมาณ ๑ กม. จะเข้าหมู่บ้านคลองยาง แล้วเลี้ยวซ้ายเข้าไปยัง "ศูนย์บริการนักท่องเที่ยวละลุ" มีลานจอดรถกว้างขวาง ไปรับการบริการที่ศูนย์นี้ อย่าได้คิดไปจุดที่ตั้งละลุเองเป็นอันขาด ได้เดินกันขาถ่างเลยทีเดียว