ปราสาทสด๊กก๊อกธม  เป็นโบราณสถานที่ใหญ่ที่สุด และสำคัญของจังหวัดสระแก้ว ตั้งอยู่ที่บ้านหนองเสม็ด ตำบลโคกสูง กิ่งอำเภอโคกสูง อำเภอตาพระยา (แต่บางป้าย บางเอกสารยกเป็นอำเภอโคกสูงแล้ว และน่าจะเป็นอำเภอแล้ว ลืมมองป้ายที่ตัวอำเภอ) สันนิษฐานว่า สร้างขึ้นในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๔ โดยฝีมือช่างขอม เพื่อใช้ประดิษฐานรูปเคารพ และใช้ประกอบพิธีกรรม ตามคติความเชื่อถือในลัทธิศาสนาฮินดู
                    โบราณสถาน ประกอบด้วย องค์ปราสาท ๓ หลัง หันหน้าไปทางทิศตะวันออก มีคคูน้ำล้อมรอบ ๔ ด้าน มีกำแพงแก้ว ๒ ชั้น ชั้นนอกทำด้วยศิลาแลง ชั้นในทำด้วยหินทราย มีโคปุระหรือซุ้มประตูเหลืออยู่เพียงด้านทิศตะวันออก และทิศตะวันตกเท่านั้น ภายในระเบียงคตมีบรรณาลัยก่อด้วยหินทราย ๒ หลัง อยู่ด้านหน้าปราสาทหลังกลาง ซึ่งเป็นปรางค์ประธาน ปราสาททุกหลังเดิมอยู่ในสภาพที่ปรักหักพัง แต่กำลังบูรณะ เมื่อเสร็จเรียบร้อยยกหินทุกก้อนไปไว้ยังที่ที่เคยอยู่ ปราสาทก็จะงามเหมือนปราสาทหินพิมาย หรือปราสาทพนมรุ้ง ที่เมื่อ ๓๐ ปีที่แล้ว ผมไปพนมรุ้งก็เห็นแต่กองหินที่มีหมายเลขกำกับ แล้วกองเกลื่อนอยู่บนพื้นดิน ด้านหน้าของปราสาททางทิศตะวันออก มีสระน้ำขนาดใหญ่รูปสี่เหลี่ยม มีถนนปูด้วยหินจากตัวปราสาทไปจนถึงสระน้ำตลอดแนว (เมื่อสิบปีที่แล้วยังไม่พบแนวถนนหินนี้)
                    มีการค้นพบศิลาจารึก ๒ หลัก จารึกด้วยอักษรขอมโบราณ เป็นหลักสำคัญที่บ่งบอกถึงอายุการสร้างปราสาทสต๊อกก๊อกธมแห่งนี้ ตลอดจนบอกวัตถุประสงค์ของการสร้างศิลาจารึกหลักที่ ๒ ว่าเพื่อเฉลิมพระเกียรติแด่พระเจ้าอุทยาทิตยวรมันที่ ๒ ในโอกาสที่บูรณะปราสาทสต๊อกก๊อกธมสำเร็จ เมื่อปี พ.ศ.๑๕๙๕
                    ปัจจุบันศิลาจารึกทั้ง ๒ หลัก ถูกนำไปเก็บรักษาไว้ที่หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร จากหลักฐานศิลาจารึก กล่าวว่า "พ.ศ.๑๔๘๐ พระเจ้าชัยวรมันที่ ๔ โปรดให้กัมรเตงอัญศรีวีเรนทรวรมัน นำศิลาจารึกไปปักไว้ที่ปราสาทแห่งนี้" จึงเชื่อได้ว่า ปราสาทแห่งนี้สร้างครั้งแรกในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๔ (พ.ศ.๑๔๗๑ - ๑๔๘๕ ) แต่ต่อมาถูกทำลายลง ลุถึงสมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ (พ.ศ.๑๕๕๓ - ๑๕๙๓) จึงได้บูรณะก่อสร้างปราสาทสต๊อกก๊อกธมขึ้นใหม่ ที่เมืองภัทรนิเกตนะ โดยพราหมณ์กัมรเตงอัญศรีชเยนทรวรมัน สร้างแล้วเสร็จในปี ๑๕๙๕ ในสมัยพระเจ้าอุทยาทิตยวรมันที่ ๒ พระราชโอรสองค์ใหญ่ของพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ (ผู้สร้างนครวัตคือ พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒ บ้างก็ว่าสร้างเพื่อดูแบบเอาไว้สร้างนครวัต)
                    ปราสาทสต๊อกก๊อกธม หันหน้าไปทางทิศตะวันออกมี "บาราย" (สระน้ำ กว้างใหญ่ ผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส อยู่ด้านหน้าปราสาท ซึ่งปัจจุบันยังมองเห็นแนวคันดินรอบ ๆ ได้ชัดเจน ถัดจากบาราย มีทางดำเนินก่อด้วยศิลาแลงมุ่งตรงไปยังตัวปราสาท สองข้างทางปักเสานางเรียงเป็นระยะ ทางด้านเหนือของทางดำเนินนี้ มีการขุดแต่งพบแนวศิลาแลงก่อ ยาวขนานไปกับทางดำเนินด้วย เข้าใจว่าเป็นขอบคูน้ำชั้นนนอก
                    ต่อจากทางดำเนินเป็นโคปุระ (ประตู) ชั้นนอก มีขนาดใหญ่ก่อด้วยหินทราย ฐานเป็นศิลาแลงจากการบูรณะใหม่ มีการหล่อชิ้นส่วนทับหลังและเสาประดับ กรอบประตูเข้ามาเสริม ส่วนที่ชำรุดเสียหายหรือถูกลักลอบโจรกรรมไปจนสมบูรณ์
                    จากโคปุระชั้นใน มีระเบียงคตออกล้อมทั้ง ๔ ทิศ โดยดูจากส่วนที่เหลืออยู่ เข้าใจว่าผนังด้านนอกก่อทึบ อาจจะมีหน้าต่างหลอกที่ผนังตอนบน ส่วนด้านในของระเบียงคตเจาะช่องหน้าต่างทั้งหมด ที่น่าสังเกตคือ โคปุระทิศอื่น ๆ นอกจากทิศตะวันออกจะผ่านเข้าไปเป็นห้องที่ก่อตัน ไม่มีประตตูทางเข้าจากภายนอก แต่กลับมีประตูทางเข้าจากภายในระเบียง อยู่มุมทั้งสี่ของระเบียงคตแทน ภายในระเบียงคตปูพื้นลานด้วยศิลาแลง มีปราสาทประธาน (เคยเห็นมีเทวรูปอยู่ในนี้ ตอนนี้หายไปแล้ว ไม่ทราบว่าเอาไปเก็บหรือเปล่า) ก่อด้วยหินทรายขนาดใหญ่ ตั้งอยู่บนฐานศิลาแลง มีประตูเข้าทางทิศตะวันออก ด้านอื่นเข้าไม่ได้ทำเป็นประตูหลอกเอาไว้ ลักษณะพิเศษที่พบเฉพาะปราสาทนี้คือ "มีเสานางเรียงปักอยู่รอบปราสาทประธาน จำนวน ๑๘ ต้น" กรมศิลลปากรได้เริ่มทำการบูรณะปราสาทสต๊อกก๊อกธมอย่างต่อเนื่อง มาตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๕๓๘ (สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ เสด็จมาตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๕๓๓) ด้วยวิธีอนัสติโลลิสคือ การพยายามค้นหาชิ้นส่วนหินที่ตกหล่นกระจัดกระจายอยู่ มาทดลองประกอบกลับคืนตำแหน่ง แล้วจึงรื้ออาคารลงเสริมฐานรากใหม่ ต่อจากนั้นจึงนำชิ้นส่วนกลับขึ้นไปประกอบใหม่อีกครั้งหนึ่ง โดยเสริมส่วนที่สูญหายไปด้วยวัสดุใหม่ ทับหลังพอมีให้ชมแต่ก็ไม่สมบูรณ์นัก หน้าบันก็เช่นเดียวกัน แต่ดูจะมีความสมบูรณ์มากว่าทับหลัง อาจจะถูกมนุษย์ใจทรามมาแคะเอาไปก่อนก็ได้
                    สิ่งที่มีคุณค่ายิ่งของปราสาทแห่งนี้คือ การพบหลักศิลาจารึกสต๊อกก๊อกธม (หลักที่ ๒) ที่บันทึกเรื่องราวประวัติศาสตร์ของชนชาติขอม เป็นช่วงระยะเวลาที่ยาวนานถึง ๒๐๐ ปี นับจากรัชสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ (พ.ศ.๑๓๔๕ - ๑๓๙๓) กษัตริย์ผู้สถาปนาอาณาจักร "เมืองพระนคร" (Angkor) และเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นระบอบเทวราชและยังกล่าวถึงกษัตริย์อีกหลายองค์ จนถึงสมัยพระเจ้าอุทยาทิตยวรมันที่ ๒
                    ปราสาทสต๊อกก๊อกธม  จึงเป็นโบราณสถานที่มีความสำคัญยิ่งทางประวัติศาสตร์ขอมโบราณ ที่มาตั้งอยู่ในพื้นที่ของจังหวัดสระแก้ว ประเทศไทยในปัจจุบัน
                    ชมปราสาทจนอิ่มตา อิ่มใจแล้วก็เดินทางกลับมาอรัญประเทศ มากินอาหารกลางวันที่อรัญประเทศ ร้านอาหารเวียดนามร้านแรกของอรัญประเทศ เดี๋ยวผมจะเล่าให้ฟัง ขอเพิ่มเติมปราสาทหินในอำเภอโคกสูงเอาไว้ด้วย ผมไปอีกเมื่อไรจะเอากลับมาเล่าให้ทราบ หรือท่านผู้อ่านวัยรุ่นใจร้อนชิงไปก่อนก็ได้ ลองถามรายละเอียดจากการท่องเที่ยว ภาคกลางเขต ๘ อยู่ด้านหน้าทางออกของศาลากลางจังหวัดนครนายกดูก็ได้ แต่หากจะฟังเขาอธิบายต้องศึกษาแผนที่หรืออ่านที่ผมเล่าเส้นทางต่าง ๆ ไปเสียก่อนจึงจะเข้าใจ มีดังนี้
                ปราสาทตาใบ  อยู่ตำบลโคกสูง มีปราสาท ๑ องค์ ก่อด้วยศิลาแลง
                ปราสาททัพเซียม  เขตตำบลหนองแวง เป็นปราสาทก่อด้วยศิลาแลง พบศิลาจารึก ๒ หลัก
                ปราสาทพูนผลหรือปราสาทหนองตาบูน  ตั้งอยู่ในเขตตำบลโคกสูง เป็นโบราณสถานอยู่ในทุ่งนาและพืชไร่ เหลือเพียงรากฐานของปราสาทแบบขอม ก่อด้วยศิลาแลง
                ปราสาทหนองผักบุ้งใหญ่  ตั้งอยู่ในเขตบ้านน้อยละลมติม ตำบลโคกสูง เป็นปราสาทแบบขอม เหลือเพียงส่วนฐานก่อด้วยศิลาแลง มีบารายขนาดใหญ่ มีถนนโบราณอายุร่วมพันปี
                วัดอนุบรรพต (วัดเขาน้อย)  ออกจากโรงแรมเลี้ยวซ้ายไปตามถนน ๓๔๘ ประมาณ ๕๐๐ เมตร วัดอยู่ทางซ้ายมือ วัดนี้สร้างเมื่อ พ.ศ.๒๔๖๘ ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่กำลังมีโครงการสร้างทางรถไฟสายตะวันออก ต่อจากแปดริ้ว อุโบสถวัดนี้สวยมาก แปลกกว่าวัดทั่วไป มีลักษณะฐานเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส หลังคาทรงไทย มีบันไดนาคลงมา ๔ ทิศ
                วัดสันติธรรม (ไทยสามารถ)  ตำบลบ้านด่าน อ.อรัญประเทศ เป็นวัดที่มีศิลปกรรมหลากหลายคือ เอาศิลปะของไทย จีน และเขมรมาประยุกต์กัน ผสมผสานกันได้สัดส่วนที่งดงาม