ปาย  เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดแม่ฮ่องสอน เดิมเป็นชุมชนโบราณ ตั้งอยู่ในเขตบ้านเวียงเหนือ ตำบลเวียงเหนือ อำเภอปาย จ.แม่ฮ่องสอน  ชุมชนโบราณแห่งนี้เกิดขึ้น เมื่อ พ.ศ.๑๘๖๐  และผลัดเปลี่ยนการยึดครองระหว่างพม่า และชื่อปาย นี้ สันนิษฐานว่าน่าจะมาจากคำที่เพี้ยนมาจากคำเรียกของชาวกะเหรี่ยง ในพื้นที่คือเรียกว่า "ป้าย" หรือ ปาย มาจากแม่น้ำปาย ที่ไหลผ่านตัวเมือง หรืออาจจะมาจากชื่อของ "ขุนส่างปาย" เจ้าเมืองคนแรกของอำเภอปาย โปรดลองพิจารณาดูว่ามาจากที่ใด
            การเดินทางไปปาย เมืองที่ในปัจจุบันนี้ นักท่องเที่ยวเดินทางไปกันอย่างมากมาย โดยเฉพาะในฤดูหนาว เพราะปายมีธรรมชาติที่แสนจะงดงาม ดึงดูดนักท่องเที่ยว ซึ่งเดิมทีเดียวปายเป็นเพียงเมืองผ่าน ที่จะแวะพักเพื่อเดินทางต่อไปยังแม่ฮ่องสอน แต่พอ พ.ศ.๒๕๓๐ นักท่องเที่ยวฝรั่ง ประเภทแบกเป้ เริ่มเข้ามาท่องเที่ยว พักผ่อนกันมากขึ้น และหลงในเสน่ห์ปาย ผมไปปายครั้งแรก ๆ นั้น ถนนชัยสงคราม ที่ผมตั้งชื่อให้ว่าเป็นถนนฝรั่ง เพราะจะเห็นหนุ่มสาวฝรั่งเป็นส่วนใหญ่ พอสาย ๆ สักหน่อย ก็ออกมาเดิน นั่งตามร้านอาหาร ร้านกาแฟ กินอาหารแล้ว ดื่มกาแฟแล้ว ก็ยังนั่งอ่านหนังสือบ้าง หรือขีดเขียนบันทึกอะไรกันอยู่ตามร้าน  การตระเวนท่องเที่ยวของชาวต่างชาติ ก็จะเช่าจักรยาน หรือมอเตอร์ไซด์ ออกท่องเที่ยว และไม่มีอันตรายใด ๆ จากโจรผู้ร้าย
            แต่ปายวันนี้ ความเงียบสงบเริ่มหายไป โดยเฉพาะในเทศกาลท่องเที่ยว เช่น ลอยกระทง จะเต็มไปด้วยนักท่องเที่ยวชาวไทยแน่นไปหมด ร้านอาหาร ที่พักนั้น หากไม่จองล่วงหน้ากันเป็นเดือน ก็ยากที่จะจองได้ ที่พักที่ผมเคยพักเมื่อ ๔ - ๕ ปี ที่แล้วเป็นรีสอร์ท ริมแม่น้ำปาย มีท่อน้ำร้อนต่อจากโป่งน้ำร้อนมายังที่พัก ปรากฎว่าจองล่วงหน้า ๒ เดือน เต็มหมด ต้องไปตระเวนหาแห่งใหม่ แต่ก็ได้ที่พักที่ดีพอสมควร
            ไป ปาย ไปจากเชียงใหม่ ไปได้ ๒ เส้นทางคือ เดินทางผ่านแม่สะเรียง แม่ลาน้อย ขุนยวม อ.เมืองแม่ฮ่องสอน แล้ววนกลับมาเชียงใหม่ทางปางมะผ้า มาโผล่แม่มาลัย อ.แม่แตง จ.เชียงใหม่ ถนนระหว่างปางมะผ้ากับปาย เรียกว่า ถนนลอยฟ้า หลายช่วงด้วยกันคือ ถนนจะสูงชันขึ้นไปบนเขา วกวน จนคันหนึ่งอยู่บนหัวของอีกคันหนึ่ง ในจุดเดียวกัน คล้ายถนนพับผ้า  ที่เขาพับผ้า จ.พัทลุง เมื่อสัก ๓๐ ปีที่แล้ว แต่ที่ปายจะสูงยิ่งกว่า
            ผมไปปายคราวนี้ พักที่รีสอร์ท ที่พึ่งเปิดได้สัก ๑ ปี ตั้งอยู่บนเนินเขา ยังไม่มีร้านอาหารเปิดประจำรีสอร์ท แต่สั่งอาหารได้ โดยต้องสั่งกันล่วงหน้า จะกินกันมื้อเย็น หรือให้ต้มข้าวต้มตอนเช้า ก็สั่งกันไว้ก่อน สั่งเช้า กินเย็น สั่งค่ำกินเเช้าว่างั้นเถอะ แต่ต่อไปรีสอร์ทแห่งนี้เมื่อเรียบร้อยดีกว่านี้ ก็จะมีร้านอาหารบริการอาหารด้วย ตอนนนี้มีแต่ร้านอาหารต้องสั่ง และแม่ครัวเป็นชาวภูเก็ต สั่งอาหารใต้ชิมได้ ส่วนเจ้าของฝ่ายชายเป็นลูกแม่ครัว ฝ่ายหญิงเป็นชาวเชียงใหม่ รีสอร์ทอยู่ห่างจากตัวเมืองประมาณ ๑ กม. มองเห็นวิวเมืองปายสมชื่อ ไปทางไหน ให้วิ่งผ่านปาย พบไปรษณีย์ทางขวา แล้วจอดรถโทรถามทางไปดูจะง่ายกว่าผมบอกให้
            อากาศในตอนกลางคืนค่อนข้างเย็นหรือหนาว ผมไปต้นหนาว กลางคืนจึงหนาวมาก อุณหภูมิประมาณ ๑๒ องศา หากฤดูหนาวจะลดต่ำลงยิ่งกว่านี้ เช้าขึ้นมาหมอกจะลงเต็ม ขาวโพลน แต่หากอยากดูพระอาทิตย์ขึ้น ก็ต้องพยายามตื่นขึ้นมาชม สมกับเป็นเมืองสามหมอกคือ มีหมอกลงให้ชม อาหารเช้าวันแรก ไปที่กลางเมือง หากมาจากปางมะผ้า มาตามถนนสายหลักคือ สาย ๑๐๙๕ พอเข้าตัวเมือง ร้านรวงเต็มไปทั้งสองข้างทาง แต่ถนนไม่กว้างนัก รถวิ่งสวนกัน พอถึงสี่แยกน่าจะเรียกว่า กลางเวียง ได้จะมีร้านอาหารชิมกันมานานหลายปี ที่สี่แยกนี้หากเลี้ยวซ้ายคือ ถนนชัยสงคราม ที่ผมยกให้เป็นถนนฝรั่งเดิน แต่เดี๋ยวนี้คนไทยเดินเต็มแล้ว ถ้าเลี้ยวขวาจะไปยังวัดสำคัญคือ วัดน้ำฮู ส่วนวัดกลางอยู่ปลายถนนชัยสงคราม ฝรั่งเดินนี่แหละ
            ร้าน ยามเช้าจะมีข้าวแกงอร่อยมาก โดยเฉพาะข้าวราดแกงฮังเล และที่สำคัญคือ ข้าวซอยเนื้อ ข้าวซอยไก่ เป็นอาหารชวนชิม หรือจะไข่ดาว ไส้กรอก แฮม ขนมปัง เนย - แยม ก็มีบริการ รวมทั้งน้ำส้มคั้น ชา - กาแฟ ชุดละ ๑๐๐ บาท พอตกสาย ข้าวแกงจะออกมาเพิ่มอีก มีหมูสะเต๊ะ ซึ่งได้รับการชวนชิมจากเชลล์ หมูเนื้อนุ่ม ปิ้งมาหอม  ส่วนอาหารตามสั่งของร้านนั้น หากตรงเทศกาลคนแน่นอย่างนี้ จะงด ขายแต่ข้าวซอย และข้าวแกงเท่านั้น มื้อเที่ยงกลับมาชิมอีก สั่งกับข้าวมีแกงเผ็ด แกงมัสหมั่นไก่ แกงเขียวหวาน และฮังเล (สายหมด อดชิม) จบมื้อเช้าและมื้อกลางวัน ออกเที่ยวในปาย
            เที่ยวในปาย มีการไปเที่ยวกับทัวร์ในปายมีหลายทัวร์ ประเภทเดินป่า ไปเที่ยวบ้านชาวเขาเผ่าลีซอ มูเซอ กะเหรี่ยง เพื่อเข้าไปชมวิถีชีวิตและความเป็นอยู่ ศึกษาธรรมชาติ โปรแกรมขี่ช้าง ล่องเรือยางในแม่น้ำปาย เที่ยววัด เที่ยวน้ำตก โป่งน้ำร้อน
                วัดน้ำฮู  สี่แยกร้านน้อยเบียร์ เลี้ยวซ้ายไปประมาณ ๓ กม. วัดอยู่ทางซ้ายมือ เดิมเป็นวัดร้าง ภายหลังมีการบูรณะ และอัญเชิญพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์คือ พระอุ่นเมือง มาเป็นพระประธานในอุโบสถ พระพุทธรูปองค์นี้ สร้างด้วยโลหะทองสัมฤทธิ์ หน้าตักกว้างประมาณ ๒๘ นิ้ว อายุประมาณ ๕๐๐ ปี สันนิษฐานว่า สมเด็จพระนเรศวร สร้างเพื่อเป็นพระราชกุศลพระพี่นางสุพรรณกัลยา พระเศียรกลวง เปิด ปิดได้ และจะมีน้ำซึมออกมา แม้ว่าจะตักออกไปก็จะเกิดขึ้นอีก น้ำที่ซึมออกมานี้ ทางวัดนำมาผสมเป็นน้ำมนต์
                ด้านหลังอุโบสถ มีเจดีย์อัฐิพระสุพรรณกัลยา เป็นเจดีย์ขนาดกลาง สีทอง
                ด้านหน้า อุโบสถ มีศาลาริมน้ำ มีพระบรมรูปสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
                บริเวณวัด เดี๋ยวนี้มีร้านขายของที่ระลึก ของฝาก ที่น่าซื้อเป็นเสบียงคือ งาตัด อร่อยนัก กินแล้วหยุดไม่ได้ จนกว่าจะหมดอัน และมีน้ำมันงาบริสุทธิ์ วางขายด้วย
                วัดกลาง  สี่แยกร้านน้องเบียร์ เลี้ยวขวา ผ่านร้านโรตี และร้านกระบองทอด (อยู่ริมถนนชัยสงคราม อร่อยน่าชิม สายหมด อมชิม)  ไปจนเกือบสุดทาง วัดกลางอยู่ทางซ้ายมือ เข้าไปในวัดจะมีเจดีย์องค์กลางเป็นเจดีย์ไทยใหญ่ ล้อมด้วยเจดีย์มอญ ให้เดินต่อไปทางหลังวัด ขอให้ไปให้ได้ วัดสร้างศาลามงคลเฉลิมพระเกียรติ์ เอาไว้ประดิษฐานพระพุทธรูปที่แกะสลักจากไม้ซุงทั้งต้น เป็นพระพุทธไสยาสน์ ปางนิพพาน มีพระปัญจวัคคีย์ แกะสลักสวยมาก ทั่วบริเวณวัดร่มรื่นด้วยต้นไม้ใหญ่น้อย
                วัดพระธาตุแม่เย็น  ไปวัดนี้จะได้ชมวิวเมืองปายทั่วทั้งเมือง เพราะวัดตั้งอยู่บนเขาหลังหมู่บ้านแม่เย็น ไปทางวัดกลางแล้ว ไปผ่านโรงเรียนปายวิทยาคาร ข้ามสะพานข้ามแม่น้ำ รถขึ้นได้ถึงบริเวณวัด มีวิหารครูบาศรีวิชัย พระสังกัจจายน์ มีภาพจิตรกรรมเรื่อง เวสสันดร อุโบสถขนาดเล็กงดงาม และงามด้วยภาพจิตรกรรม ออกไปด้านหลังคือ องค์พระธาตุ มีพระประจำวันเกิดอยู่ในซุ้ม การบูชานอกจากซื้อดอกไม้ ธูปเทียนแล้วให้ซื้อ "ตุง" เหรียญบาท มีเมล็ดข้าวล้อม มีสายตุงเป็นสายสีประจำวันเกิด ราคาเหรียญละ ๑๐ บาท มีขายที่ร้านขายของหน้าอุโบสถ ซื้อแล้วไปถวายพระประจำวันเกิด หรือจะซื้อเอากลับมาเป็นที่ระลึกบ้างก็ได้ ติดองค์พระธาตุคือ ระเบียง ที่ชมวิวได้ทั่วเมืองปาย
                กลับลงมาจากวัดพระธาตุแม่เย็น ไม่ย้อนกลับ วิ่งต่อไปถึงทางแยกเลี้ยวซ้ายผ่านปางช้าง มีช้างให้ดูหรือจะขี่ช้างก็ได้ เลยต่อไปจะมีป้ายบอกไปโป่งน้ำร้อนท่าปาย มีหน่วยพิทักษ์อุทยานแห่งชาติห้วยน้ำดัง ดูแลอยู่ ต้องเสียค่าผ่านประตู ค่ารถ ๓๐ บาท คน ๒๐ บาท แต่ผู้สูงอายุอย่างผมฟรี จากที่จอดรถจะต้องเดินเลียบลำธารน้ำร้อน ไปอีกประมาณ ๓๐๐ เมตร จึงจะถึงบ่อน้ำร้อน แต่เป็นธารน้ำอุ่น เพราะสาวน้อยชาวบ้านลงเล่นน้ำได้ เคยไปสมัยที่ยังไม่ดัง สาวฝรั่งแทบจะเปลือยร่างลงแช่ในธารน้ำร้อนนี้ บ่อน้ำร้อนมีจำนวนสี่บ่อ โดยบ่อใหญ่ ๓ บ่อ อยู่ติดต่อกัน อุณหภูมิประมาณ ๘๐ องศา ตอนที่เดินมาผ่านร้านอาหารริมทางเดิน มีไข่ไก่ขาย ซื้อเอาไปต้มน้ำพุร้อน ถือว่ามีคุณค่าเพราะเป็นน้ำแร่ร้อน  น้ำในบ่อจะเดือดเป็นฟอง มีไอหมอกคลุมพื้นที่ตลอดเวลา หากจะตรงไปบ่อน้ำร้อนไม่ผ่านวัด ไปทางเชียงใหม่ เลี้ยวซ้ายที่ กม.๘๗ ไปอีกประมาณ ๓ กม.
                บ่อน้ำร้อนเมืองแปง  วันนี้ไม่ได้ไป บ่อนี้ร้อนประมาณ ๙๕ องศา หากจะไปให้ไปตามถนน ๑๐๙๕ ไปทางไปแม่มาลัย แล้วเลี้ยวขวา ธารน้ำร้อนจะไหลผ่านก้อนหิน
                น้ำตก  มีน้ำตกหมอแปง ห่างจากปายไปทางปางมะผ้า ๙ กม. รถเข้าเกือบถึงน้ำตกแม่เย็น เป็นน้ำตกที่สูงและสวยมาก แต่ก็เดินไกลมากเช่นกัน
                ศูนย์ศิลปาชีพบ้านกะเหรี่ยงแม่ปิง  ถนนสาย ๑๐๙๕ ไปทางแม่มาลัย แยกซ้าย กม.๘๖ ที่ศูนย์นี้ยังคงภาษาพูดและขนบธรรมเนียมของกะเหรี่ยงไว้ แต่บ้านเปลี่ยนแบบไปแล้ว ชมการทอผ้า ผ้าทอมีสีธรรมชาติ การย้อมสีธรรมชาติ ซื้อของที่ระลึก
                ร้านอาหาร ที่เคยชิมเอาไว้ ถนนชัยสงคราม มีอาหารขายตั้งแต่เช้า เมื่อก่อนฝรั่งนั่งเต็ม
                ร้านพริกหวาน  ตรงข้ามน้องเบียร์ เป็ดหอมซีอิ้ว
                ร้านส้มตำ หน้าอำเภอ บอกว่ามีส้มตำ ๑๙ ชนิด และอาหารอีสาน
                ร้านที่ถนนรังสิยานนท์ ๐๘๙ ๒๖๑ ๗๐๙๒  ยำมะม่วงกรอบ ส้มตำกุ้งเผา
                อีกร้านที่ถนนรังสิยานนท์  ปลาแม่น้ำปาย ปลาทอดสมุนไพร ฯ
                อาหารเย็น  ผมไม่ได้ออกไปชิมตามร้านที่เคยชิมมาก่อน เพราะทุกร้านแน่นเหลือเกิน จึงสั่งอาหารจากรีสอร์ท ที่พักอยู่นั่นแหละ เขาตั้งโต๊ะให้ริมเนินมองเห็นพระจันทร์ขึ้น ๑๔ ค่ำ และเห็นโคมลอย เนื่องจากไปถึงบ่ายมากแล้ว จึงสั่งอาหารไม่ได้มาก พอสั่งอาหารเขาก็ลงไปจ่ายอาหารสด ที่ตลาดติดเย็น มาทำให้ แม่ครัวชาวใต้ จึงให้ทำน้ำพริกกุ้งเสียบ อร่อยมาก ทำอาหารเหนือทำโดยชาวใต้ หรือชาวเหนือทำก็ไม่ทราบ มีแกงฮังเล แกงจอผักกาด ผัดยอดซาโยเต้ หรือฟักแม้ว ผัดปลากับคื่นใช่ และขอปิดท้ายด้วยไข่เจียวร้อน ๆ ที่ยกให้เป็นอาหารประจำชาติ
                เย็นวันรุ่งขึ้น ยังติดใจอาหารของรีสอร์ทอยู่ และเป็นวันลอยกระทงด้วย ตั้งโต๊ะที่เดิมแต่ไม่ห่างกันเห็นมีเตาย่างบาบีคิว ทีนี้สั่งบาบีคิว เนื้อและหมู ใช้เนื้อสัน หมักเอาไว้ เสียบไม้สลับด้วยมะเขือเทศสีสด และสัปปะรดหวานฉ่ำ ปิ้ง ย่างกันใกล้ ๆ โต๊ะ ยกมาต้องรีบกิน เพราะอากาศเย็นมาก จิ้มน้ำจิ้มแจ่ว และยังมีซี่โครงหมูย่าง หอมกรุ่น ปลาทับทิมทอดกระเทียมพริกไทย น้ำพริกอ่อง ตามด้วยแกงจืดเต้าหู้ หมูสับ ซดท่ามกลางอากาศหนาวเย็น ไม่มีกระทงจะลอย เลยซื้อโคมลอยใบละ ๘๐ บาท มาปล่อยขึ้นฟ้าแทน
                ขอปิดท้ายด้วยคำขวัญ ฐานวโร ภิกขุ เขียนไว้ที่ข้างวิหารวัดพระธาตุแม่เย็น ดังนี้ "บุญคุณต้องทดแทน ความแค้นต้องอภัย ผิดพลาดต้องแก้ไข ไม่ถือใครเป็นศัตรู" ผมซึ้งตรง "ความแค้นต้องอภัย" เคยเจอแต่ "ความแค้นต้องชำระ"