ผมได้เล่าเรื่อง พระมหาปราสาท และพระราชมณเฑียรสถานเฉพาะในพระบรมมหาราชวัง ให้ทราบเท่าที่พอจะมีความรู้ถ่ายทอดได้ และไม่สามารถให้รายละเอียดได้ทุกองค์ ส่วนใหญ่ผมก็ไม่เคยได้เข้าไปเห็นโดยละเอียด บางองค์เคยเห็น เคยได้ชมแต่ภายนอก บางองค์ได้ความรู้จากหนังสือที่สำนักพระราชวัง จัดพิมพ์เมื่อ พ.ศ.๒๕๐๗ นำมาถ่ายทอดให้ท่านผู้อ่านได้ทราบ และบางองค์ก็เคยมีวาสนาได้เข้าไปชมภายใน ไปทั้งแบบที่ได้ตามเสด็จหรือเพื่อรับเสด็จ ในพระราชพิธีไปในฐานะนายทหารราชองค์รักษ์ และนายทหารพิเศษ และครั้งที่เป็นความภูมิใจสูงสุดในชีวิตของการเป็นข้าราชการคือ ครั้งที่ได้เข้ารับพระราชทานสายสะพายชั้นสูงสุด ที่ข้าราชการพึงจะได้รับพระราชทานคือ มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก จากองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ณ พระที่นั่งอมรินทร์วินิจฉัยมไหยสูรยพิมาน ซึ่งโดยปกติแล้วการับพระราชทานสายสะพาย (มี ๔ ชั้น) จะรับพระราชทานที่ศาลาดุสิตาลัย ในพระตำหนักสวนจิตรลดา และพระราชทานโดยพระราชวงศ์ชั้นสูง แต่ในวันที่ผมเข้ารับพระราชทานนั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จในพระราชพิธีเฉลิมพระชนม์พรรษา ๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๓๔ และพระราชทานเป็นกรณีพิเศษ เฉพาะนายทหารและนายตำรวจเท่านั้น ผมจำได้ว่าในวันนั้น มีนายพลทหารและนายพลตำรวจเข้ารับพระราชทานรวมกันเพียง ๑๗ คน เป็นพระมหากรุณาธิคุณที่สุดจะพรรณา
            ผมจึงขอเล่าเพิ่มเฉพาะพระที่นั่งสำคัญ ที่ท่านผู้อ่านสามารถตามไปชมได้ แม้จะเป็นการชมภายนอก ก็ยังดีที่ได้เห็นเป็นบุยตา แต่หากจะขอชมภายในต้องไปเป็นหมู่คณะ (ไม่ทราบว่าจำกัดอย่างน้อย อย่างมากกี่คน) และต้องขออนุญาตล่วงหน้าจากสำนักพระราชวัง ซึ่งสำนักงานก็อยู่ในพระบรมมหาราชวังชั้นกลาง สามารถไปติดต่อได้ (รวมทั้งการไปขอพระราชทานน้ำอาบศพ และขอพระราชทานเพลิงศพด้วย)
            ถ้าเราไปนมัสการพระแก้วมรกต ก่อนที่จะไปชมพระบรมมหาราชวัง (ผมขอแยกเล่าเรื่องของวัดพระแก้วในภายหลัง) ก็เข้าประตูกำแพงด้านข้าง ทิศตะวันออก หรือด้านที่อยู่ตรงข้ามกับกระทรวงกลาโหม บอกอย่างนี้คงเข้าใจง่ายดี ซึ่งหากไปวันหยุดราชการ พอหาที่จอดรถได้แถว ๆ ศาลหลักเมือง เรียกว่าไปเส้นทางนี้ ก็ไหว้ศาลหลักเมืองเสียก่อน แล้วเดินข้ามถนนมายังหน้ากระทรวงกลาโหม ข้ามถนนอีกทีเข้าประตู "สวัสดิโสภา"  ซึ่งเป็นประตูที่เข้าตรงสู่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อเข้าไปแล้วหากเดินไปทางซ้ายของพระอุโบสถ จะมีป้ายชี้บอกให้เลี้ยวซ้ายไปพระบรมมหาราชวัง อีกเส้นทางหนึ่งในการเข้าพระบรมมหาราชวังคือ เข้าทางประตูวิเศษไชยศรี หรือหากเข้าตรงไปยังพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ก็เข้าตรงประตูพิมานเทเวศร์ หรือวิมานเทเวศร์ แต่สู้ไปจากหลังพระอุโบสถวัดพระแก้วไม่ได้ จะได้นมัสการและชมความงดงามสุดพรรณาของวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เสียก่อน หากไปตามเส้นทางนี้ เมื่อเลี้ยวซ้ายหลังพระอุโบสถไปแล้ว ทางซ้ายมือจะเห็นประตูเข้าไปยังพระมหามณเฑียร แต่ประตูปิดไว้ มีทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ยืนยามอยู่ ผมถ่ายภาพมาได้เฉพาะด้านหน้าคือ ถ่ายด้วยการเอากล้องโผล่เข้าประตูไปได้ภาพมาเท่าที่เห็น ภาพเหล่านี้หาซื้อไม่ได้ คงจะไม่อนุญาตให้ช่างภาพเข้าไป
            พระมหามณเฑียร  เป็นพระที่นั่งหมู่ใหญ่ ประกอบด้วยพระที่นั่ง และหอต่าง ๆ รวม ๗ องค์ ซึ่งผมได้อธิบายไปแล้ว ทีนี้จะเล่าเฉพาะองค์ที่เคยเห็น หรือเคยเข้าไปในพระที่นั่งนั้นคือ
                พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน  สร้างในรัชกาลที่ ๑ พระที่นั่งองค์นี้เป็นพระวิมานที่บรรทมของสมเด็จพระมหากษัตริยาธิราช เป็นพระที่นั่งองค์ประธานของพระที่นั่ง ในหมู่พระมหามณเฑียร ก่อสร้างในรูปแบบของสถาปัตยกรรมไทย องค์พระที่นั่งก่ออิฐถือปูน สร้างเป็น ๓ องค์แฝด หลังคามุงกระเบื้องเคลือบสี มีช่อฟ้า ใบระกา นาคสดุ้ง และหางหงส์ เป็นเครื่องตกแต่งหน้าบัน ประดับด้วยลายจำหลัก เป็นรูปสมเด็จพระอมรินทราธิราช ประทับอยู่เหนือบุษบกล้อมด้วยลายกระหนกก้านขดนาค
                พระที่นั่งองค์กลางเป็นห้องโถง  มีพระทวารสู่มุขซึ่งเป็นท้องพระโรง ทั้งสองด้าน ผนังภายในพระที่นั่งเขียนภาพ เช่น เรื่องรามเกียรติ์ , ธรรมะเทวบุตร อธรรมะเทวบุตร เป็นต้น
                พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน องค์ทางทิศตะวันออก เป็นพระวิมานที่บรรทมของสมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้าโดยเฉพาะ มีห้องทรงเครื่อง องค์พระมหากษัตริย์ที่เสด็จทรงราชย์แล้ว แต่ยังมิได้ทรงรับบรมราชาภิเษก จะไม่เสด็จประทับในพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานเป็นอันขาด แต่เมื่อได้ทรงบรมราชาภิเษกตามระบอบโบราณราชประเพณีแล้ว จึงจะเสด็จประทับได้ โดยจะต้องจัดให้มีการพระราชพิธีเสด็จขึ้นเฉลิมพระราชมณเฑียรต่อเนื่อง ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
                พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๑- ๒ และ ๓ ประทับ ณ พระที่นั่งองค์นี้เป็นส่วนใหญ่ รัชกาลที่ ๔ ประทับอยู่แต่ทรงรับบรมราชาภิเษกเมื่อ พ.ศ.๒๓๙๔-๒๔๐๒ แล้ว เสด็จไปประทับ ณ พระอภิเนาวนิเวศน์ ที่ทรงสร้างขึ้นใหม่ ส่วนรัชกาลที่ ๕ ประทับอยู่ตั้งแต่ทรงรับบรมราชาภิเษก  เมื่อ พ.ศ.๒๔๑๑ - ๒๔๑๖ จึงไปประทับ ณ พระที่นั่งมูลสถานบรมอาสน์ และพระที่นั่งอื่น ๆ นอกพระบรมมหาราชวัง รัชกาลที่ ๖ เสด็จมาประทับ ณ พระมหามณเฑียรนี้หลายครั้ง และเสด็จสวรรคต ณ พระที่นั่งจักรพรรดิพิมานนี้
                พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลต่อมา เมื่อเสด็จขึ้นเฉลิมพระราชมณเฑียรแล้ว ประทับแรมอยู่ ๑ ราตรีบ้าง ๓ ราตรีบ้าง พอเป็นมงคลฤกษ์ว่าได้เสด็จเข้าที่พระมหามณเฑียร ตามขัตติยราชประเพณีแล้ว จากนั้นได้เสด็จ ฯ ไปประทับ ณ พระราชมณเฑียร หรือพระราชวังอื่น ๆ
                พระที่นั่งไพศาลทักษิณ  พระที่นั่งองค์นี้ต่อเนื่องกับท้องพระโรงหน้าพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน ทางด้านเหนือสร้างทอดยาวจากทิศตะวันตกมีความยาว ๓๕ เมตร กว้าง ๘ เมตร ยกพื้นสูงประมาณ ๒ เมตร ปกติไม่เปิดให้เข้าชม มองเห็นได้จากด้านข้าง ตอนกลางพระที่นั่งทำเป็นคูหา เปิดโล่งมีอัฒจันทร์ (บันได) ทางขึ้นลงตอนกลางและทางเฉลียงชั้นลด ของปีกพระที่นั่งทั้ง ๒ ด้านด้วย หลังคามุงกระเบื้องเคลือบสี มีเครื่องตกแต่งเช่นเดียวกับหลังคามุงกระเบื้อง ที่พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน หน้าบันพื้นประดับกระจก ประกอบลายจำหลักเป็นสมเด็จพระอมรินทราธิราช ประทับเหนือวิมานปราสาทสามยอด มีลายกระหนกหลายก้านขดหัวนาค เป็นลายล้อมเช่นเดียวกับหน้าพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน ด้านเหนือของพระที่นั่งองค์นี้จะต่อเนื่องกับ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย มีพระบัญชรเปิดสู่พระที่นั่งอมรินทร  ฯ รวม ๑๐ ช่อง หากไปชมทั้ง ๓ พระที่นั่ง ก็จะมองเห็นจากนอกกำแพง โดยมองจากประตูเหล็กโปร่งเข้าไป ส่วนพระที่นั่งอมรินทร์ เห็นด้านข้างได้ชัดเจนจากนอกกำแพง พระที่นั่งไพศาลทักษิณแทบจะไม่เห็นอะไรเลย แต่หากไปวันนี้มองไปทางหลังทหารมหาดเล็ก ที่ยืนยาม จะมองเห็นประตูสยามราชกิจ มองผ่านไปประตูเล็กเข้าไป ห่างจากประตูสัก ๒๐ เมตร ทางซ้ายมือ เชิงบันไดขึ้นพระที่นั่งจะมองเห็นต้นขนุนใหญ่ อยู่ต้นหนึ่งอายุประมาณ ๑๔๐ ปีแล้ว ยังออกลูกอยู่ และขนุนต้นนี้พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงโปรดมากและได้นำเนื้อเยื่อไปขยายพันธุ์ เป็นผลสำเร็จ แล้วพระราชทานนามขนุนว่า "ไพศาลทักษิณ" ซึ่งในวันพระราชพิธีพืชมงคล หลังจากที่ได้ทำพิธี ณ ท้องสนามหลวงแล้ว จะมาทำพิธีที่นาในพระตำหนักจิตรลดาอีกครั้ง ซึ่งข้าวที่ปลูกในนานี้ จะนำไปให้พระยาแลกนาโปรยหว่าน ที่พระราชพิธีแลกนาขวัญ ชุดเดียวกับที่ทำ ณ สนามหลวง ส่วนข้าราชบริพารชั้นผู้ใหญ่ และเหล่าราชองค์รักษ์ จะได้ตามเสด็จเข้ามายังพระราชพิธีในโครงการส่วนพระองค์ด้วย ซึ่งมีไม่มากนัก ผมได้ตามเสด็จเมื่อ ๑๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๓๑ เมื่อเสร็จพิธีในโครงการส่วนพระองค์แล้ว จะเสด็จไปรับเกษตรกรที่จะมารอเฝ้าจากจังหวัดต่าง ๆ ต่อจากนั้นจะเสด็จไปยังโครงการส่วนพระองค์ เช่น ทอดพระเนตรการทำนมเม็ด การผลิตจากการเกษตรต่าง ๆ และในปีนั้นได้เสด็จนำไปยังกลุ่มขนุน ที่วางไว้หลายต้นสูงประมาณ ๑ เมตรเศษ ๆ  และรับสั่งว่าเป็นขนุนที่เพาะจากเนื้อเยื่อ จะแจกจ่ายให้ไปปลูกกัน ทราบว่าภายหลังพระราชทานให้ทุกจังหวัดนับหมื่นต้น แต่ส่วนมากปลูกแล้วตายหมด เพราะไม่เข้าใจวิธีปลูก พันธุ์ไม้ที่เพาะจากเนื้อเยื่อย่อมอ่อนแอ และไม่มีรากแก้วจะให้แข็งแรง ต้องเอาเม็ดขนุนพันธุ์ที่ไม่จำเป็นต้องเนื้อดี ขอให้เม็ดโต ๆ เข้าไว้ เอาเม็ดไปเพาะ พอโตสักคืบก็ตัดยอดแล้วเอายอดจากขนุนไพศาลทักษิณมาเสียบ ต้นจะแข็งแรงกลายเป็นไม้มีรากแก้ว ออกลูกดกเหมือนขนุนไพศาลทักษิณ ที่ปลูกไว้ในสวนสมเด็จพระนางเจ้า ฯ ที่ติดกับสวนจตุจักร ที่ปลูกไว้หลายสิบต้น ขออภัยที่ออกนอกเรื่องพระราชวังไป เพราะผมก็ปลูกเอาไว้เหมือนกัน ได้กินลูกมาหลายปีแล้ว และตื่นเต้นมาตั้งแต่ได้ฟังพระกระแสร์ รับสั่งด้วยหูของตนเอง และไปเห็นต้นแม่ในพระบรมมหาราชวัง
                พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ประดิษฐานปูชนียวัตถุที่สำคัญ ๓ อย่างคือ
                ที่ตอนกลางองค์พระที่นั่ง ตรงพระทวารเทวราชมเหศวร เป็นพระวิมานประดิษฐาน "พระสยามเทวาธิราช" ซึ่งเป็นปูชนีย์วัตถุที่สำคัญยิ่งอย่างหนึ่งของชาติ สร้างในสมัยรัชกาลที่ ๔
                ตรงหน้าพระทวารที่ลงจากหอพระสุราลัยพิมาน ประดิษฐานพระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ ซึ่งพระมหากษัตริยาธิราชเจ้า จะประทับรับน้ำอภิเษกในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
               ตอนหน้าพระทวารที่ลงจากหอพระธาตุมณเฑียร ประดิษฐานพระที่นั่งภัทรบิฐ เป็นที่พระมหากษัตริยาธิราชเจ้า รับพระแสงราชศาสตราวุธและพระแสงอัษฎาวุธ ในพิธีบรมราชาภิเษก
                ปลายรัชกาลที่ ๑ พระองค์ทรงพระชรามากแล้ว มีพระโรคาพาธเบียดเบียน ไม่สามารถเสด็จพระราชดำเนินออกขุนนางในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยได้ แต่ยังทรงห่วงใยราชการแผ่นดินจึงได้เสด็จมาฟังข้อราชการและบรรทม ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ และเสด็จสวรรคต ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ เมื่อวันที่ ๗ กันยายน พ.ศ.๒๓๕๒
                พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยมไหสูรยพิมาน  อยู่ต่อเนื่องกับพระที่นั่งไพศาลทักษิณตอนเหนือ ด้านหน้าพระที่นั่งทางตะวันออก มีพระทวารใหญ่เปิดออกสู่ท้องพระโรง ด้านหน้า ๓ บาน ภายในมีพระแท่นมหาเศวตฉัตร และพระที่นั่งบุษบกกมาลามหาจักรพรรดิพิมาน สร้างในสมัยรัชกาลที่ ๑
                เมื่อชมพระที่นั่งทั้ง ๓ ในหมู่พระราชมณเฑียรแล้ว แม้จะไม่มีโอกาสได้เห็นข้างใน เพียงมองจากข้างนอกก็จะเห็นว่าฝีมือสถาปัตยไทยในสมัยโบราณนั้นสูงส่งประณีต งดงามยิ่งนัก คราวนี้เดินต่อไปเพื่อชมมหาปราสาท ซึ่งองค์สำคัญมี ๒ องค์ อยู่ในหมู่พระมหาปราสาท ซึ่งสร้างแต่ครั้งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช คือ