ผมได้เล่าถึงการไปเที่ยวสวนพฤกษศาสตร์ที่อยู่นอกการดูแลของ "กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธ์พืช" ไปแล้ว ซึ่งมีอยู่ด้วยกัน ๓ แห่งคือ สวนหลวง ร.๙ และสวนสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ ฯ อ.แม่ริม เชียงใหม่ กับที่ริมถนนกำแพงเพชร ๒ ติดสวนจตุจักร กรุงเทพ ฯ ซึ่งสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางงเจ้าสิริกิติ์ ฯ อยู่ในความดูแลขององค์การสวนพฤกษศาสตร์และองค์การนี้ยังมี "ศูนย์รวมพันธ์ไม้" อยู่ในความดูแลอีกด้วย ได้แก่
                ศูนย์รวมพันธ์ไม้ภาคเหนือตอนล่าง  บ้านร่มเกล้า จังหวัดพิษณุโลก
                ศูนย์รวมพันธ์ไม้ภาคตะวันออก  หินสวยน้ำใส จังหวัดระยอง
                ศูนย์รวมพรรณไม้ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  ทุ่งพึงพืด จังหวัดขอนแก่น
                ศูนย์รวมพรรณไม้ภาคใต้  ป่าทุ่งหราสูง จังหวัดพังงา
            ทีนี้จะขอเล่าถึงสวนพฤกษศาสตร์ และสวนรุกขชาติที่อยู่ในสังกัด "กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่าและพันธ์พืช" ซึ่งมีอยู่ด้วยกัน ๗ แห่ง ล้วนแต่อยู่ต่างจังหวัดทั้งสิ้น ซึ่งสวนพฤกษศาสตร์ที่อยู่ในสังกัดของกรมอุทยานนั้น จะมีหน้าที่เหมือนสวนพฤกษศาสตร์ทั่วไป เพื่อใช้เป็นแหล่งการศึกษาทางพฤกษศาสตร์ โดยเฉพาะเป็นศูนย์อนุรักษ์พันธ์ไม้ไทย และเป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจ ในสวน ฯ จะปลูกพันธ์พืชทั้งไม้พื้นเมืองและต่างประเทศ โดยจัดแยกหมวดหมู่เป็นวงศ์ และสกุลตามลำดับความสำคัญของชนิดพันธ์ไม้นั้น ๆ และยังมีการขยายพันธ์ อนุรักษ์ รวมทั้งพันธ์พืชใกล้สูญพันธ์ของไทยอีกด้วย กรมอุทยานแห่งชาติ ฯ ได้จัดสร้างสวนพฤกษศาสตร์ไว้ทุกภาคของประเทศไทย แต่จะมีสวนมีขนาดเนื้อที่ประมาณ ๘๐๐ - ๓,๕๐๐ ไร่ ในปัจจุบันมีอยู่ ๗ แห่ง ส่วนอีก ๘ แห่งนั้น เป็นสวนพฤกษศาสตร์ที่รวบรวมพืชจากวรรณคดี และสวนรวบรวมพรรณไม้ป่า ส่วน "สวนรุกชาติ" จะเป็นสวนที่มีเนื้อที่น้อยกว่าสวนพฤกษศาสตร์ สร้างขึ้นเพื่อรวบรวมพรรณไม้นานาชนิดที่มีอยู่ในท้องถิ่น โดยเฉพาะต้นไม้หายากที่มีราคาในทางเศรษฐกิจและไม้ดอกที่หายาก แต่ไม่ได้แยกปลูกเป็นหมวดหมู่เป็นวงศ์เหมือนสวนพฤกษศาสตร์ แต่มีป้ายบอกชื่อพรรณไม้และมีถนนให้เดินชม ความมุ่งหมายในการสร้างสวนรุกขชาติเพื่อการพักผ่อนหย่อนใจและได้ความรู้ไปด้วย สวนรุกชาติมีขนาดของสวนตั้งแต่ ๒๕ - ๑๐๐ ไร่ ในปัจจุบันทั่วประเทศมีอยู่ ๕๕ แห่ง
            สวนพฤกษศาสตร์ที่เกิดขึ้นเป็นแห่งแรกคือ ภาคกลาง (พุแค)
                สวนพฤกษศาสตร์ภาคใต้ (เขาช่อง)  ตั้งอยู่ที่ตำบลเขาช่อง อำเภอนาโยง จังหวัดตรัง อยู่ห่างจากตัวจังหวัดไปตามถนนที่จะไปพัทลุงประมาณ ๒๓ กม. มีเนื้อที่ประมาณ ๑,๐๐๐ ไร่ พื้นที่เดิมเป็นสถานีนวกรรมภาคใต้ ต่อมาเปลี่ยนเป็นวนอุทยานเขาช่องแล้วมาเปลี่ยนเป็นสวนพฤกษศาสตร์ภาคใต้ (เขาช่อง) ภายในสวนมีน้ำตกตามธรรมชาติคือ น้ำตกโตนปลิว น้ำตกโตนน้อย และน้ำตกโตนใหญ่ เรียกรวม ๆ ว่า น้ำตกเขาช่องหรือน้ำตกกะช่อง พื้นที่ส่วนหนึ่งอยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติป่าเทือกเขาบรรทัด พื้นที่สวนตั้งอยู่ในบริเวณที่เป็นภูเขาแวดล้อมด้วยป่าดิบชื้น มีลำธารน้ำขนาดใหญ่ไหลมาจากน้ำตก ประวัติเดิมเจ้าเมืองตรัง จัดตั้งเป็นอุทยาน และเมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๘ ได้นำพรรณไม้จากต่างประเทศที่เป็นไม้เศรษฐกิจ และไม้ประดับมาปลูก ส่งเสริมให้มีการปลูกพริกไทย กาแฟ และยางพารา ต่อมาจึงเปลี่ยนมาอยู่ในความดูแลของกรมป่าไม้ จนถึง พ.ศ.๒๕๑๑ จึงจัดตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์ภาคใต้ (เขาช่อง) และรวมพรรณพืชต่าง ๆ มาปลูกอีกหลายชนิด สมัยผมรับราชการอยู่ที่ อ.ทุ่งสง ซึ่งไม่ไกลจาก จ.ตรัง สวนพฤกษศาสตร์แห่งนี้เป็นสถานที่แห่งหนึ่งที่มาเที่ยวกันบ่อย หรือบางทีตื่นเช้าขึ้นมาก็วิ่งรถมากินหมูย่าง และอาหารเช้ากันที่ตรัง ที่ไม่เหมือนใคร ในสวนมีร้านอาหาร มีบ้านพัก มีที่กางเต้นท์ ติดต่อ ๐๘๑ ๓๙๗ ๓๐๕๓ และ ๐๒ ๕๖๑ ๔๘๓๕
            พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จมาน้ำตกโตนปลิว เมื่อ พ.ศ.๒๔๗๑
            พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชมหาราช เสด็จมาน้ำตกโตนปลิวเมื่อ ๒๕๐๒
                สวนพฤกษศาสตร์ภาคตะวันออก (เขาหินซ้อน)  ตั้งอยู่ที่อำเภอพนมสารคาม จังหวัดฉะเชิงเทรา มีพื้นที่ ๔๐๐ ไร่ เป็นพื้นที่ที่ราษฎรน้อมเกล้า ฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เมื่อ พ.ศ.๒๕๒๒ และมีพระราชดำริให้พัฒนาพื้นที่แห่งนี้เป็นศูนย์ศึกษาการพัฒนา ฯ แห่งแรก และเป็นสถานที่ตัวอย่างรวมการพัฒนาทางด้านการเกษตร เพื่อให้ประชาชนได้ศึกษา และมีการจัดตั้งสวนพฤกษศาสตร์ขึ้นในพื้นที่ เส้นทางไปจากกรุงเทพ ฯ ผ่าน จังหวัดฉะเชิงเทรา ไปตามถนน ๓๐๔ ไปผ่านพนมสารคาม ก่อนถึงทางแยกขวาไปอรัญประเทศ สวนพฤกษศาสตร์เขาหินซ้อนจะอยู่ทางขวามือ หาดเลยไปจะมีศาลสมเด็จพระปิ่นเกล้า  เป็นศาลใหญ่อยู่ทางขวามือ
                สวนพฤกษศาสตร์ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (ดงฟ้าห่วน)  ตั้งอยู่ในท้องที่อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี มีเนื้อที่ ๓,๔๐๐ ไร่ พื้นที่เดิมเป็นป่าสงวนแห่งชาติ สวนพฤกษศาสตร์แห่งนี้มีลักษณะภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่ม สลับด้วยป่าไม้เบญจพรรณ จุดเด่นคือ พื้นที่มีความร่มรื่น มีพรรณไม้นานาชนิด มีไม้พวกยางขึ้นอยู่หนาแน่น มีลำธารน้ำไหลผ่านตลอดปี อีกทั้งยังมีสภาพเป็นป่าที่อยู่ใกล้ชุมชน ห่างจากตัวจังหวัดเพียง ๑๐ กิโลเมตร
                สวนพฤกษศาสตร์สากลภาคใต้ (ทุ่งค่าย)  จังหวัดตรัง สวนพฤกษศาสตร์แห่งนี้จัดตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๕๒๖ กรมป่าไม้สำรวจพื้นที่ในท้องที่ภาคใต้ เพื่อจัดตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์ตามมาตรฐานสากล ได้สำรวจพบว่าสวนรุกชาติทุ่งค่าย ในเขตท้องที่อำเภอย่านตาขาว จังหวัดตรัง เป็นพื้นที่อยู่ใกล้ชุมชน มีสภาพที่เหมาะสมควรแก่การจัดตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์สากลได้ จึงได้จัดตั้งขึ้น พื้นที่ของสวนครอบคลุมพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติทุ่งค่าย มีเนื้อที่ ๒,๖๐๐ ไร่ ลักษณะเป็นป่าดิบชื้น มีป่าพรุปกคลุมอยู่ถึงร้อยละ ๗.๖ ของพื้นที่
                เส้นทางไปจากตรัง ไปทางสตูล ห่างจากตัวเมืองตรังประมาณ ๑๑ กม.ระหว่างหลัก กม. ๙ - ๑๐  ของทางหลวงแผ่นดิน ๔๐๔ มีบ้านพัก ที่กางเต้นท์ มีเจ้าหน้าที่พาเดินป่าติดต่อ ๐๗๕ ๒๑๘ ๔๓๕ ไปเที่ยวสวนแห่งนี้จะได้พบไม้ป่าปักษ์ใต้ เช่น ต้นเคี่ยม เสม็ด เทพทาโร ส้านใบใหญ่ เฉียงพร้านางแอ ฯ มีเจ้าหน้าที่นำทางเดินชมป่า ๔ คน ต่อนักท่องเที่ยว ๒๐ คน เดินป่าย่านนี้จะได้ต้นไม้ที่หายาก เช่น เกาพรุ หว้าพรุ กล้วยไม้ดิน และหาชมยากจริง ๆ คือ "หม้อข้าว หม้อแกงลิง" เส้นทางเดินชมป่ามี ๒ เส้นทาง ต้องติดต่อเจ้าหน้าที่ดูว่าไปเส้นไหน อย่างไร
                และที่ไม่เหมือนที่ไหนคือ "การปลูกต้นไม้แห่งความรัก" เป็นการปลูกต้นไม้วงศ์ยางคืนสู่ธรรมชาติ โดยจัดที่ดินรกร้างภายในสวน ฯ ปรับปรุงพื้นที่แล้วจัดให้คู่รักหนุ่มสาว พ่อแม่ลูก หรือเพื่อนนักเรียน ร่วมกันปลูกต้นพะยอมไว้ต้นหนึ่ง เป็นอนุสรณ์แล้วเสียค่าดูแลเป็นรายปี โครงการนี้เริ่มเมื่อปี พ.ศ.๒๕๔๐ โดยหอการค้าจังหวัดตรัง
                สวนพฤกษศาสตร์ ๑๐๐ ปี กรมป่าไม้  ตั้งอยู่ในเขตรอยต่อระหว่างอำเภอวังน้ำเย็น จังหวัดสระแก้ว กับอำเภอท่าตะเกียบ จังหวัดฉะเชิงเทรา มีเนื้อที่มากถึง ๑๙,๐๐๐ ไร่ ไปตามเส้นทางผ่านฉะเชิงเทรา ถึงพนมสารคาม แล้วเลี้ยวขวาไปทางอำเภอท่าตะเกียบ พื้นที่เดิมเป็นพื้นที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าอ่างฤาไน ในบริเวณเขาตะกรุบ ลักษณะเป็นป่าดิบแล้ง และป่าเบญจพรรณที่ขึ้นในพื้นที่ราบลุ่ม เป็นป่าผืนใหญ่ที่สุดทางภาคตะวันออกของประเทศ อยู่ในเขตป่ารอยต่อ ๕ จังหวัดคือ ระยอง ฉะเชิงเทรา ชลบุรี จันทบุรี และปราจีนบุรี มีพรรณไม้ที่มีคุณค่านานาพรรณ และสัตว์ป่านานานชนิด กรมป่าไม้จัดตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์ ตามพระราชประสงค์ของสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ มีพระประสงค์ให้อนุรักษ์ และฟื้นฟูทรัพยากรป่าไม้ และสัตว์ป่าในพื้นที่รอยต่อ ๕ จังหวัดนี้ เพื่อให้ดำรงสภาพความเป็นต้นน้ำลำธารเอาไว้ จึงจัดตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๙
                สวนรุกขชาติมวกเหล็ก  อยู่ในเขตพื้นที่รอยต่อระหว่างตำบลมิตรภาพ อำเภอมวกเหล็ก จังหวัดสระบุรี กับตำบลพญาเย็น อำเภอปากช่อง จังหวัดนครราชสีมา มีเนื้อที่ประมาณ ๓๐๐ ไร่ มีธารน้ำตกมวกเหล็ก ซึ่งมีต้นน้ำจากป่าในเขตอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ไหลผ่านเป็นเส้นแบ่งเขตจังหวัดตามธรรมชาติ นักท่องเที่ยวเดินข้ามจังหวัดไปได้ ด้วยสะพานแขวนที่มีอยู่ ๒ แห่ง เดี๋ยวนี้ไม่ค่อยสงบเหมือนเมื่อก่อน เพราะมีร้านค้ามากเกินไปเต็มไปหมด แม้จะแบ่งพื้นที่ให้ก็ตาม สวนรุกขชาติแห่งนี้ร่มรื่นอย่างยิ่ง เพราะมีพรรณไม้นานาชนิด ที่มีอายุมากกว่า ๑๐๐ ปี ทำให้สวนรุกขชาติมวกเหล็กเป็นสถานที่พักผ่อนที่สำคัญ ได้รับการประกาศให้เป็นแหล่งธรรมชาติ ที่มีคุณค่าควรแก่การอนุรักษ์ให้เป็นมรดกท้องถิ่น และนักท่องเที่ยวนิยมกันมาก อยู่ไม่ไกลจากกรุงเทพ ประมาณ ๑๔๕ กม. ไปตามถนนพหลโยธิน เลี้ยวขวาเข้าถนนมิตรภาพที่สระบุรี ไปอีก ๓๗ กม. ก็ถึงแล้ว และยังมีแหล่งท่องเที่ยวใกล้ ๆ อีกแยะ