ผมพาไปไหว้พระดีที่อีสาน  ในจังหวัดนครราชสีมา พึ่งพามารได้ ๓ วัน ยังขาดอยู่อีก ๖ วัด จึงจะครบวัดพระดีของอีสาน ในจังหวัดนครราชสีมา  ตอนที่แล้วไปผ่านอำเภอปากช่อง สีคิ้ว และเลี้ยวไปยังอำเภอด่านขุนทด ไหว้หลวงพ่อคูณ
           คราวนี้มายังอำเภอสูงเนินบ้าง ยังไม่ถึงตัวเมืองนครราชสีมา ซึ่งมีวัดสำคัญและเมืองโบราณซึ่งเป็นที่มาของเมืองโคราช หรือนครราชสีมาซึ่งได้เกริ่นไว็แล้ว  ในตอนเล่าถึงประวัติของเมืองนครราชสีมา วัดสำคัญในตัวอำเภอสูงเนินคือ วัดธรรมจักรเสมาราม วัดนี้ตั้งอยู่ที่บ้านคลองขวาง ตำบลเสมา อำเภอสูงเนิน มาตามถนนมิตรภาพจนเลยทางแยกไปชัยภูมิมานิดหนึ่งก็เลี้ยวซ้ายเข้าอำเภอ กิโลเมตร ๒๒๒ - ๒๒๑ ไปถึงตัวอำเภอแล้วเลี้ยวซ้าย ไปผ่านตลาดสูงเนิน จะพบทางแยกขวาหน้าที่ทำการเทศาบาล แล้วข้ามทางรถไฟไปอีกประมาณ ๕ กิโลเมตร จะถึงวัด รถเข้าจอดได้เกือบถึงศาลาประดิษฐานพระสำคัญ เดินต่อไปสัก ๒๐ เมตร  ก็ถึงหากไปตอนวันหยุดโรงเรียนเขาจะฝึกไกด์นักเรียนตัวน้อยระดับชั้นมัธยมมาคอยอธิบายให้ฟัง  ถึงเราจะรู้มากกว่าแกก็ควรตั้งใจฟัง ให้กำลังใจเด็กและให้สตางค์ด้วยคนละ ๒๐ บาท ก็พอเพราะเขาไม่เรียกร้อง เป็นนักเรียนที่โรงเรียนจะจัดหมุนเวียนมาคอยเป็นไกด์ให้  แกเข้ามาขออธิบายก็อย่าไปไล่ให้พาเราไปชม มีความรู้พอควร  อธิบายให้ผมฟังคล่องแคล่วดี แตพอตอนจบผมาเลย อธิบายเพิ่มเติมที่แกตกหล่นหรือที่ไม่รู้ให้แกฟังบ้าง  ไกด์น้อยเลยยืนฟังกันอย่างตั้งอกตั้งใจ
           พระนอนหินทราย  ประดิษฐานภายในวิหารแต่น่าจะเรียกศาลาเปิดมากกว่า เพราะเป็นศาลาเปิดด้านข้างโล่ง เป็นพระพุทธรูปปางเสด็จปรินิพพาน มีพุทธลักษณะแบบทวารวดี  พระพักตร์หันไปทางทิศตะวันออกตามแบบของศาสนาในศาสนาพุทธ แต่เป็นพระนอนหินทรายที่นำหินมาเป็นก้อนๆ แล้วมาวางประกอบกัน  ไม่ได้เชื่อมต่อกันทั้งองค์แบบสร้างพระพุทธรูปทั่งไป จึงเชื่อกันว่าองค์นี้น่าจะเป็นพระพุทธรูปหินทรายที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทยคือ ความยาว ๑๓.๓๐ เมตร  ความสูง ๒.๓๐ เมตร
           ส่วนของพระพักตร์ใช้หินทรายแดง  สี่ก้อนวางประกบซ้อนกัน  มองเห็นเป็นรูปพระพักตร์ แย้มพระสรวลที่มุมปาก เก่งมาก ตรงนี้แหละที่วางหินทั้งก้อนซ้อนกันจนได้รูป และให้เห็นแม้กระทั่งเป็นรอยยิ้ม พระศอเป็นหินเป็นหินทรายทรงกลม ส่วนพระวรกายเป็นหินทรายขนาดใหญ่หลายก้อน ที่นำมาวางซ้อนกัน จนเป็นองค์พระ
           ธรรมจักรศิลา  ประดิษฐานภายในอาคาร อยู่ทางซ้ายของโบสถ์ เป็นพิพิธภัณฑ์ไปแล้ว เพราะเก็บไว้หลายอย่าง ที่สำคัญก็คือ ธรรมจักร ซึ่งขุดได้บริเวณพระนอน เป็นศิลปะสมัยทวาราวดี ทำจากศิลาแลงขนาดใหญ่ เส้นผ่าศูนย์กลาง ๑.๔๑ เมตร ตอนล่างมีลายสลักคล้ายหน้าพระพนัสบดี ซึ่งมีลักษณะผสมของสัตว์หลายชนิด คือ มีเขาเหมือนโค มีปากเป็นครุฑ มีปีกเหมือนหงส์ สัตว์เหล่านี้ล้วนเป็นพาหนะของเทพในศาสนาพราหมณ์ ส่วนพระพนัสบดีเป็นพาหนะของพระพุทธเจ้า ตามความเชื่อของพุทธฝ่ายมหายาน
           สมัยทวารวดี  นิยมสร้างพระธรรมจักรคู่กับกวางหมอบ ถือเป็นสัญลักษณ์ของพระพุทธเจ้า จึงมักจะขุดพบธรรมจักร กับกวางหมอบในบริเวณเดียวกัน  ธรรมจักรหมายถึง คำสั่งสอนของพระพุทธองค์ที่แสดงครั้งแรกแก่เบญจวัคคีย์ คือ ธัมมจักกัปปวัฒนสูตร
           เมืองเก่า  ได้เล่าไว้ในประวัติเมืองแล้วว่ามี เมืองเสมา เมืองโฆราฆปุระ ถึงก่อนจะเข้าไปยังวัดธรรมจักรเสมาราม และบริเวณใกล้กันนั้นมีปราสาทที่มีการบูรณะแล้ว และกำลังบูรณะอยู่ นับว่าเป็นปราสาทสำคัญทีเดียว เส้นทางเข้าปราสาททั้ง ๓ คือ ก่อนเข้าถึงตัวตลาดสูงเนินจะมีป้ายและมีทางแยกขวาไปยังปราสาท ได้แก่
           ปราสาทโนนกู่  เป็นปราสาทในเมืองโคราฆปุระ เมืองโบราณที่การก่อสร้างได้รับอิทธิพลของวขอม ขุดพบโบราณวัตถุหลายชิ้น นำไปไว้ที่พิพิธภัณฑ์สวถานแห่งชาติพิมาย ปราสาทนี้สร้างในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๕ และได้รับการบูรณะแล้วเห็นเค้าโครงและลวดลายงดงาม เป็นปราสาทหลังเดี่ยว สร้างบนฐานสูง
           ปราสาทเมืองแขก  อยู่ไม่ไกลกันนักกับปราสาทโนนกู่ มีขาดใหญ่ กำลังบูรณะ เสร็จแล้วจะสวยงามทีเดียว เวลานี้ก็ทำไปได้มากแล้ว พบโบราณงวัตถุหลายชนิด ที่สำคัญคือทับหลังรูปเทวดานั่งในซุ้มเหนือหน้ากาล มีสถาปัตยกรรมแบบเกาะแกร์ในศิลปขอม ซึ่งเป็นยุคเดียวกับปราสาทโนนกู่ ที่อยู่ใกล้กัน
           ปราสาทหินเมืองเก่า  ไปตามถนนเส้นทางเดียวกันแต่เลยต่อไปอีกหลายกิโลเมตรจนถึงหมมู่บ้านและเมื่อตรงมาจะพบวัดปราสาทเมืองเก่า บ้านเมืองเก่า ตำบลโคราช อำเภอสูงเนิน อยู่ห่างจากปราสาทเมืองแขก ประมาณ ๑ กิโลเมตรเศษ ต้องเข้าไปในวัดและอ้อมไปทางหลังวัด โดยที่หน้าวัดจะมีอนุสาวรีย์ย่าโม ขนาดน่าจะเท่าร่างจริงของท่าน ยืนอยู่หน้าวัด ผ่านย่าโมเข้าไปในวัด อ้อมไปทางหลังวัดจะเห็นปราสาทหินเมืองเก่า ซึ่งสร้างเป็นอโรคยาศาล หรือโรงพยาบาล สร้างขึ้นทั่วราชอาณาจักรขอม ซึ่งรวมทั้งในไทยภาคอีสาน ลพบุรี และเลยเข้ามาถึงปราสาทเมืองสิงห์ กาญจนบุรี ล้วนอยู่ใต้อิทธิพลของขอม ผู้สร้างอโรคยาศาล จำนวนถึง ๑๐๒ แห่ง นี้คือ พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ผู้สร้างนครธม (อยู่ที่เสียมราฐ ใกล้ ๆ กับนครวัด) ซึ่งกษัตริย์องค์นี้เป็นนักสร้างชั้นยอด สร้างจนขอมอ่อนกำลัง พอต่อมาอีกไม่กี่รัชกาล ขอมก็หมดกำลัง เปลี่ยนฐานความเจริญและฐานอำนาจมาทางไทยในยุคสุโขทัย อโรคยาศษลนั้นสร้างในระหว่าง พ.ศ.๑๗๒๔ - ๑๗๕๘
           อโรคยาศาล  จะมีลักษณะคล้าย ๆ กัน จะประกอบด้วยปรางค์ประธาน เป็นอาคารที่เรียกว่า บรรณาลัย จะตั้งอยู่ด้านหน้า ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว  มีประตูทางเข้าที่เรียกว่า โคปุระ ทางด้านหน้าเพียงแห่งเดียว บริเวณด้านนอกกำแพงมีบาราย หรือสระน้ำศักดิ์สิทธิ์กรุด้วยศิลาแลง อโรคยาศาล เป็นสถานพยาบาลที่จะสร้างขึ้นตามรายทางโบราณในอำนาจขอม จะเชื่อมกับปราสาทนครธม  กับปราสาทหินต่าง ๆ ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ได้แผ่อำนาจไปถึงและสร้างปราสาทหินเอาไว้ กษัตริย์องค์นี้เปลี่ยนมานับถือพระพุทธศาสนาในฝ่ายมหายาน เส้นทางปราสาทขอมจากนครธมคือ ปราสาทหินเมืองต่ำ (ไม่ไกลกันนัก มีอโรคยาศาล)  ปราสาทหินพนมรุ้ง  สองปราสาทนี้อยู่ในบุรีรัมย์ ปราสาทหินพิมายอยู่ในนครราชสีมา ปราสาทเมืองแขก ปราสาทศรีเทพ และพระปรางค์สามยอดที่ลพบุรี ส่วนปราสาทเมืองสิงห์ในกาญจนบุรีนั้นไม่น่าจะอยู่ในเส้นทางปราสาทขอม  แต่ก็อยู่ในอิทธิพลของชัยวรมันที่ ๗ เช่นกัน มีอำนาจมากและเมื่อสิ้นพระองค์แล้ว  ขอมก็เริ่มเสื่อมและสิ้นตามไปด้วยกัน
           จากสูงเนิน มุ่งหน้าต่อมายังนครราชสีมา กำลังมีการสร้างสมเด็จพุทฒาจารย์โต ที่ใหญ่ที่สุดในโลก ความจริงบอกว่าใหญ่ที่สุดในประเทศไทยก็คงจะพอ เพราะอังกฤษ ฝรั่งเศสคงไม่ไปสร้างสมเด็จโต หรือ หลวงพ่อทวดแน่นอน ยังสร้างวิหารอยู่ ยังไม่เรียบร้อยดี ยังไม่นับว่าเป็นพระดีที่อีสาน
           ใกล้จะเข้าเมืองโคราช จะมีถนนเลี่ยงเมืองแยกซ้ายไปยังขอนแก่นไม่ต้องวิ่งผ่านเข้าไปในเมืองเส้นทางไปปราสาทหินพนมวัน ไปตามทางเลี่ยงเมืองประมาณกิโลเมตร ๑๕ จะมีทางแยกขวา ให้เลี้ยวขวาไปตามป้ายไปอีก ๕ กิโลเมตรเศษ จะถึงวัดพนมวัน ปราสาทหินอยู่ติดกับวัด กำลังบูรณะ เดิมทีเดียวจะเห็นกองหินกองใหญ่ แท่งโต ๆ วางระเกะระกะทั่วไปหมด เหมือนผมเห็นปราสาทหินพนมรุ้งเมื่อสัก ๒๘ ปีมาแล้ว  เห็นวันนั้นแล้วมาเห็นพนมรุ้งวันนี้ไม่เหลือภาพเก่า ภาพกองหินวางระเกะระกะให้ชมเลย พนมวันก็เป็นปราสาทหินใหญ่แห่งหนึ่งแต่ขนาดเล็กกว่าปราสาทหินพิมาย รูปแบบการสร้างคล้ายคลึงกันกับพิมาย มีคำจารึกอักษรขอม ที่สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ ทรงแปลได้ความว่า "ผู้ประพฤติดีจะเสวยสวรรค์ ผู้ประพฤติชั่วจะเสวยนรก" สันนิษฐานว่า คงสร้างประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๗   ร่วมสมัยกับปราสาทหินพิมาย ดังปรากฎในลวดลายปูนปั้นแกะสลักหินประดับส่วนต่าง ๆ ของปราสาท ปราสาทหินพนมวันก่อด้วยศิลาแลง และหินทราย มีปรางค์ประธาน มีปรางค์น้อย ซึ่งภายในประดิษฐานพระพุทธรูปหินขนาดใหญ่ รอบปราสาทมีระเบียงคดสร้างด้วยศิลาแลง และหินทราย มีซุ้มประตูทั้งสี่ทิศ
           เนินอรพิม  ห่างจากตัวปราสาทไปทางทิศตะวันออกราว ๓๐๐ เมตร มีเนินดินปรากฎอยู่กับร่องรอยศิลาแลงที่เรียกกันว่า เนินอรพิม เป็นชื่อจากตำนานปัญญาชาดก อรพิมพ์ - ปาจิตต ที่เล่าขานกันต่อเนื่องมาจนกลายมาเป็นชื่อบ้านชื่อเมืองในท้องถิ่น
           อนุสรณ์สถานวีรกรรมทงสัมฤทธิ์  เป็นสถานที่เชื่อมโยงกับวีรกรรมที่ย่าโมนำชาวโคราชสู้รบกับทัพเวียงจันทร์ที่เข้ามายึดโคราชที่ทุ่งนี้ซึ่งเดิมเรียกว่า ทุ่งหมาหลง  คือกว้างขวางเสียจนหมายังเดินหลง เมื่อเกิดวีรกรรมของย่าโมขึ้นแล้งจึงเปลี่ยนชื่อมาเป็นทุ่งสัมฤทธิ์ การไปทุ่งสัมฤทธิ์เลยทางเข้าวัดพนมวัน ไปแล้วจนกถึงกิโลเมตร ๔๓ - ๔๔ แล้วแยกขวาไปอีก ๓ กิโลเมตร อนุสรณ์สถานแห่งนี้มีศาลสกถิจดวงวิญญาณของนางสาวบุญเหลือ หรือ "ย่าเหลือ" และวีรชนชาวโคราช สร้างเป็นศาลาไทยแบบจตุรมุข ขนาดกว้าง ๕ เมตร ยาว ๕ เมตร  และพึ่งสร้างเมื่อปี พ.ศ.๒๕๓๑ นี้เอง ในศาลมีรูปปั้นย่าเหลือ ยืนอยู่ในท่าถือคบเพลิงเตรียมเอา ไปจุดเกวียนบรรทุกดินปืนของทหารลาว
           ตามประวัติคือ  เมื่อคราวย่าโมซึ่งอยู่ในความควบคุมของทหารลาวเวียงจันทร์นั้น ได้คิดกลอุบายล่อให้ทหารลาวดื่มสุรา กินอาหาร และสาวไทยให้การบริการในการดื่ม กิน เป็นอย่างดีจนเมามายกันถ้วนหน้า ในระหว่างนั้น มอบให้นางสาวบุญเหลือ หรือย่าเหลือ เป็นผู้ถือคบเพลิงไปจุดไฟเพื่อทำลายเกวียนที่บรรทุกดินระเบิดได้สำเร็จ "ตัวเองตาย"  พลีชีพเพื่อชาติอย่างแท้จริง เมื่อวันที่  ๔ มีนาคม ๒๓๖๙
           แหล่งโบราณคดีบ้านปราสาท  เส้นทางคือ ไปตามถนนสาย ๒ จนเลยทางแยกเข้าทุ่งสัมฤทธิ์แล้ว พอถึงกิโลเมตร ๔๔ ก็ให้ชะลอรถ มิฉะนั้นจะวิ่งเลยไม่เห็นป้ายเลี้ยวเข้า ป้ายจะบอกให้เลี้ยวซ้ายที่กิโลเมตร ๔๔.๔๐๐  เลี้ยวซ้ายไปอีก ๑.๕ กิโลเมตร บ้านปราสาทตั้งอยู่ที่ ม.๑๗  บ้านปราสาทใต้  ตำบลธารปราสาท อำเภอโนนสูง หมู่บ้านปราสาทเป็นที่ตั้งของแหล่งโบราณคดี จะมีป้ายบอกว่าหลุมขุดค้นอยู่ตรงที่ใด  มีหลุมขุดค้นอยู่ ๓ หลุม จะเดินชมได้สะดวก เคยขุดค้นได้โครงกระดูกของมนุษย์โบราณมากถึง ๖๐ โครง หลุมขุดค้นที่ ๑ อยู่บริเวณทางเข้าหมู่บ้าน พบโครงกระดูกนอนหงาย และอยู่ในระดับต่าง ๆ กัน อายุเก่าสุดจะอยู่ลึกที่สุด มีภาชนะดินเผาเคลือบน้ำดินสีแดง วางอยู่เหนือศีรษะและปลายเท้า พบเครื่องประดับต่าง ๆ เช่นลูกปัด และยังมีหลุมขุด ค้นที่ ๒ - ๓
           หมู่บ้านปราสาทได้มีที่พักแบบ  "โฮมสเตย์" บริการนักท่องเที่ยวโดยการท่องเที่ยวร่วมกับชุมชนจัดตั้งขึ้น นับได้ถึง ๔๒ หลัง กำลังสร้างใหม่ก็มี หากพักจะมีกิจกรรมร่วมกับชาวบ้าน เช่น ได้กินอาหารท้องถิ่น ออกไปทำงานร่วมกับชาวบ้าน เช่น ไปเกี่ยวข้าว ออกหาปลา ขึ้นต้นมะพร้าวปาดตาล (หากไม่กลังตก) อยู่ในแบบสมาชิกคนหนึ่งของครอบครัว ลองถามราคาดูคนละ ๔๐๐ บาทต่อวัน ถือเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์
           ที่พักทางวัฒนธรรมอีสาน  มีร้านขายของที่ระลึก มีพิพิธภัณฑ์ ผลิตภัณฑ์ทำจากเสื่อกก เช่นแฟ้ม กระเป๋า